Τα τοπωνύμια ταξιδεύουν

του Δημήτρη Φύσσα

Όπως και σε κάθε άλλο ζωντανό χώρο, έτσι και στην Αθήνα τοπωνύμια γεννιούνται και πεθαίνουν. Τοπωνύμια που υπήρχαν μέχρι πριν 50 ή 100 χρόνια σήμερα δε λένε τίποτα.

Ποιός ξέρει την περιοχή Χασεκή ή του Αγά Βρύση; Ποιός αναγνωρίζει το τοπωνύμιο «Αβέρωφ», που επιζεί μόνο πάνω στη λεωφορειακή γραμμή Αβέρωφ - Προύσσης; Όχι ο μέσος Αθηναίος κάτω των 50 ετών, νομίζω. Αν όμως πεις αντίστοιχα Βοτανικός, Άγιος Παντελεήμονας, Άρειος Πάγος, τα ξέρουν όλοι. Από την άλλη, δημιουργούνται συνεχώς νέα

τοπωνύμια. Το Καλλιμάρμαρο, το γήπεδο του Παναθηναϊκού ή το Χίλτον ξεκίνησαν ως κτίρια. Έγιναν όμως τοπόσημα και κατέληξαν τοπωνύμια.

Αυτά λίγο πολύ είναι γνωστά, δεν έχω σκοπό να παραβιάσω ανοιχτές πόρτες.

Σήμερα θ' ασχοληθώ με τοπωνύμια που μετακινούνται. Τοπωνύμια δηλαδή «πτυσσόμενα» ή κινητά, που τα όριά τους αυξομειώνονται, είτε από το είδος της χρήσης, είτε υπό τη επίδραση των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ), είτε κατά τα γούστα των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς (ΜΜΜ). Το φαινόμενο έχει μεγάλη έκταση, αλλά θ' αναφερθώ, λόγω περιορισμένου χώρου, μόνο σε μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις.

Τα πασίγνωστα Εξάρχεια ξεκίνησαν ως ένα σκωπτικό τοπωνύμιο, ένα καλαμπούρι (το μπακάλικο του Έξαρχου ήταν, ως γνωστόν, Θεμιστοκλέους και Σολωμού) και αρχικά καταγράφονταν ως «Εξάρχεια Νεαπόλεως». Εδώ και χρόνια όμως, τα Εξάρχεια έχουν γιγαντωθεί, καταπίνοντας τη Νεάπολη (την οποία μόνοι μερικοί ντόπιοι παλιοί Αθηναίοι συντηρούν), αλλά και τα Παναθήναια, που έχουν σχεδόν εκλείψει ως τοπωνύμιο. Αυτό οφείλεται κυρίως στο «μύθο» των Εξαρχείων, που έχει καλλιεργηθεί από πολλές πλευρές και για διάφορους λόγους, που ίσως τους σχολιάσουμε καμιά άλλη φορά.

Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα Άνω και τα Κάτω Πατήσια. Το 19ο αιώνα, Άνω Πατήσια ονομαζόταν η περιοχή Ανατολικά της οδού Πατησίων, προς τα Τουρκοβούνια, στο ύψος περίπου της Κυψέλης. Κάτω Πατήσια ήταν η περιοχή Δυτικά της οδού Πατησίων, προς την Αχαρνών. Εκεί που τελείωνε η Πατησίων η περιοχή λεγόταν «Τέρμα Πατησίων» ή Αλυσίδα, από την αλυσίδα που έκλεινε προσωρινά τον ισόπεδο δρόμο, προς την προέκταση της σημερινής οδού Χαλκίδος, κάθε φορά που περνούσε το τρένο της Αττικής.

Έλα όμως που ακριβώς οι υπεύθυνοι του τρένου της Αττικής αυθαιρέτησαν. Δημιουργώντας τους σταθμούς του τρένου, έφτιαξαν το σταθμό «Κάτω Πατήσια» στην περιοχή Τρεις Γέφυρες /Όπλα. Επειδή ένας σταθμός τρένου ασκεί πολύ ισχυρή επίδραση, το τοπωνύμιο «μετακινήθηκε» δυτικότερα- και καθιερώθηκε. Τότε ο μεγάλος αθηναιολόγος Δημήτριος Καμπούρογλου γκρίνιαξε αρκούντως, αλλά ποιός τον άκουγε; Παρόμοια και με τα Άνω Πατήσια: ο σταθμός δημιουργήθηκε στην Αλυσίδα / Τέρμα Πατησίων, προκαλώντας μετακίνηση του τοπωνυμίου. Και στο χώρο που «άφησαν» τα Άνω Πατήσια, επεκτάθηκε το (αρχικά πολύ περιορισμένο) τοπωνύμιο «Κυψέλη».

Σε σημαντική έκπτωση βρίσκεται το σχεδόν ξεχασμένο σήμερα τοπωνύμιο Κολοκυθού. Αφού πρώτη υπέστη μια υπερλόγια επίδραση, που το έχωσε ένα ν, κάνοντάς της αυθαίρετα «Κολοκυνθού» (ο κολοκυθάς που πουλάει κολοκύθια, θηλυκό η κολοκυθού), μετά καπελώθηκε από το τοπωνύμιο «Κολωνός». Ο Κολωνός είναι πολύ σικ και κομ ιλ φό, αρχαίος κλπ κλπ - αναβίωσε δε με το έτσι το θέλω, ας μη φανταστεί κανείς ότι μας ήρθε αδιάλειπτα απ' τα' αρχαία χρόνια. Ο Κολωνός λίγο έλειψε να φάει και τα Σεπόλια, που διασώθηκαν χάρη στην οδό Σεπολίων και -ιδίως- τη στάση του μετρό.

Κλείνω με κάτι πολύ κοντινό μας, εννοώ εδώ στην Τεχνόπολη, στο Γκάζι. Απέναντί μας ανακαλύφτηκε και ανασκάφτηκε ο αρχαιολογικός χώρος του Κεραμεικού (19ος αιώνας), την ίδια περίπου εποχή που δημιουργήθηκε και το εργοστάσιο φωταερίου που μας φιλοξενεί σήμερα, το Γκάζι. Γκάζι και Κεραμεικός «μονομάχησαν» ως τοπωνύμια. Φτωχογειτονιές και οι δυο, μόνο που το ένα τοπωνύμιο είναι αρχαίο (ταρατατζούμ!) ενώ το άλλο ταπεινό, ξενικό και «βάρβαρο». Κάποτε, τα μεταξύ τους όρια καθορίστηκαν στο περίπου: ο Κεραμεικός επικράτησε βόρεια του αρχαιολογικού χώρου και δυτικά της Πειραιώς, μέχρι την Ιερά Οδό, ενώ το Γκάζι «κράτησε» την περιοχή γύρω από τον εαυτό του, δηλαδή νότια της Ιεράς Οδού και μέχρι Βοτανικό - Ρουφ. Στις μέρες μας δημιουργήθηκε εδώ ο σταθμός του μετρό. Ο σταθμός είναι κολλητά στο Γκάζι, στη δυτική πλευρά του περιβόλου, κολλητά στην Τεχνόπολη. Τι πιο φυσικό από το να ονομαστεί ο σταθμός «Γκάζι»; Πώς ονομάστηκε όμως; Κεραμεικός. Γιατί; Διότι έτσι κρίνανε οι υπεύθυνοι. Να πώς η (νεκρή) αρχαία Αθήνα κατατρέχει τη (ζωντανή) νέα.

[email protected]