Αφιέρωμα: Η γη της Χαναάν ως όραμα της επαγγελίας! Μέρος Δεύτερο: Οι ρίζες του αντισημιτισμού

Όπως είδαμε στο προηγούμενο τεύχος, ήδη από τον 8 αιώνα π.Χ. αρχίζει η μεγάλη περιπέτεια της εβραϊκής διασποράς. Μετά την κατάκτηση των εδαφών τους και κυρίως τον διωγμό που υπέστησαν από τους Ρωμαίους μετά τους δυο Ιουδαιορωμαϊκους Πολέμους, οι γιοι του Ισραήλ εκτοπίστηκαν, εξορίστηκαν και πουλήθηκαν ως σκλάβοι σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Από τότε, έχοντας ζήσει στην ουσία ελάχιστα στα πατρογονικά τους εδάφη εν ειρήνη και ασφάλεια, οι Εβραίοι διεσπάρησαν σε ολόκληρη την Ευρώπη και την ευρύτερη Μέση Ανατολή. Ωστόσο, η διαμονή τους εκτός της πατρίδας τους, δεν υπήρξε ανέφελος

καθώς έζησαν μια διαχρονική εχθρότητα αντιμετωπίζοντας τον πιο επίμονο ρατσισμό στην ιστορία της ανθρωπότητας, πρωτοφανείς κακουχίες και διώξεις, ταπεινώσεις και εξευτελισμούς ακόμα γενοκτονίες.

Λίγο πριν και κατά τη διάρκεια του βασιλείου των Πτολεμαίων (305 π.Χ. – 30 π.Χ.) αρχίζουν να γίνονται αισθητά τα πρώτα σημάδια μιας προκατάληψης που στη συνέχεια θα θρέψει το τέρας του αντισημιτισμού. Το βασίλειο των Πτολεμαίων ήταν ένα κοσμοπολίτικο βασίλειο που ξεκίνησε υπό τον Πτολεμαίο Α’ Σωτήρα, με τους Μακεδόνες και άλλους Έλληνες που έλαβαν επιχορηγήσεις γης και τους επετράπη να εγκατασταθούν με τις οικογένειές τους στην Αίγυπτο. Τότε, πολλοί Εβραίοι από τη γειτονική Ιουδαία, κυρίως τη Νότια Συρο-Παλαιστίνη, συνέρευσαν δημιουργώντας επίσης, μαζί με την ελληνική, μία ακόμα σημαντική κοινότητα.

Ο φόβος λόγω του οποίου απέφευγαν τους αλλοθρήσκους έγινε αντιληπτός ως μισανθρωπία. Επίσης, η απορριπτική τους στάση απέναντι σε κάθε μη μονοθεϊστική θρησκεία τούς κράτησε σε απόσταση από τους άλλους πολιτισμούς που τους εκλάμβαναν ως άθεους. Ο πρώτος που επετέθη κατά των Ιουδαίων κατηγορώντας τους για αθεϊσμό ήταν ένας Αιγύπτιος ιερέας, ο Μανέθων, ο οποίος συνέγραψε την ιστορία της Αιγύπτου στα ελληνικά. Εκεί παραθέτει μιαν εξαιρετικά παράξενη έκθεση της Εξόδου του Ισραήλ από την Αίγυπτο. Κάθε τι το οποίο ακόμα και σήμερα προσάπτεται στους Ιουδαίους ως ψόγος, το βλέπουμε ήδη στον Μανέθωνα να προβάλλεται μέχρι τα βάθη της ισραηλιτικής προϊστορίας. Βέβαια, η προέλευση αυτής της παραδόσεως δεν μπορεί να εξακριβωθεί με βεβαιότητα.

Η παράδοση την οποία ακολουθεί ο Μανέθων έχει σαφών ως κίνητρο να δυσφημήσει την καταγωγή των Ιουδαίων: θα έπρεπε να κατάγονται από ακαθάρτους και εν μέρει από λεπρούς Αιγυπτίους. Όπως ο νομοθέτης τους, Μωυσής, γίνεται αποστάτης, εκπεσών Αιγύπτιος ιερεύς. Δεν θα πρέπει να αρνηθούμε στις πηγές του Μανέθωνος μια κάποια επιδεξιότητα, υπό την έννοια του πώς η οικεία παράδοση των Ισραηλιτών σχετικά με την έξοδό τους από την Αίγυπτο συνδυάζεται με αιγυπτιακούς μύθους. Το σημαντικότερο στην ιστορία αυτή είναι πως στους Ιουδαίους καταλογίζεται πως στον ναό τους στην Ιερουσαλήμ λατρευόταν μια κεφαλή όνου. Με αυτά και πολλά άλλα που προστέθηκαν στο πέρασμα των χρόνων εδραιώθηκε από την εποχή του Μανέθωνος η αντισημιτική διάθεση των Αλεξανδρινών και των εξελληνισμένων Αιγυπτίων.

Από την άλλη, όμως, γνωρίζουμε ότι μέσα σε λίγες γενιές, οι Εβραίοι μιλούσαν ελληνικά, την κυρίαρχη γλώσσα της Αιγύπτου εκείνη την εποχή, και όχι την εβραϊκή ή την αραμαϊκή των πρώτων μεταναστών. Εκείνη την εποχή, η απόλυτη κυριαρχία του ελληνικού πολιτισμού κατάφερε ακούσια να διεισδύσει και στους κύκλους των σοφών Ιουδαίων, όπου ακόμη και έμμεσα φανερώνεται η επιρροή του μέσα από τα συγγράμματά τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του Εκκλησιαστή της Παλαιάς Διαθήκης, όπου γίνεται ολοφάνερη η ελληνική επίδραση στον Ιουδαϊσμό, που τότε εξέφραζε την τάση των αριστοκρατικών ιουδαϊκών στρωμάτων και της νεολαίας να υιοθετούν τον ελληνικό τρόπο διαβίωσης και ύπαρξης, αμελώντας τις αρχαίες ιουδαϊκές παραδόσεις. Σύμφωνα με την παράδοση, 72 Ιουδαίοι δίγλωσσοι λόγιοι της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου άρχισαν το έργο της μετάφρασης αυτής περίπου το 280 π.Χ., που ολοκληρώθηκε μέσα στον 3ο αιώνα π.Χ., κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Πτολεμαίου Β’ του Φιλαδέλφου. Έκτοτε, χάριν συντομίας, επικράτησε να ονομάζεται η μετάφραση των εβδομήκοντα.

Όπως αναφέρει σε ένα σπάνιο σύγγραμμά του ο Felix Stähelin, Ελβετός κλασικός φιλόλογος, με τίτλο «Ο αντισημιτισμός της αρχαιότητας», Βασιλεία 1905: «Είναι όμως εξαιρετικά πιθανόν πως αυτή η αντιπάθεια θα μπορούσε με το πέρας του χρόνου να απολέσει κάθε έρεισμα, γιατί από την άλλη πλευρά και οι Ιουδαίοι (όπως είδαμε παραπάνω) φαινόταν να μην είναι εις θέσιν να αντισταθούνε επί μακρόν στα θέλγητρα του ελληνισμού, αντιθέτως έδειχναν διατεθειμένοι με τον καλύτερο τρόπο να γίνουν Έλληνες. Ιδιαιτέρως στην Ιερουσαλήμ, η οποία βεβαίως όφειλε ως ιουδαϊκή πρωτεύουσα του εβραϊσμού πριν απ’ όλα να καλλιεργεί κατ’ εξοχήν ιουδαϊκό πνεύμα, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού και μάλιστα των υψηλών κοινωνικών τάξεων που έδιναν το στίγμα φαινόταν πρόθυμο να απεμπολήσει τον περιχαρακωμένο εθνικό βίο. Είχαν υιοθετηθεί ελληνικά ονόματα, ελληνική αμφίεση και ελληνικά έθιμα. Στην ίδια την Ιερουσαλήμ είχε χτιστεί ένα Γυμνάσιο, δηλαδή ένας τόπος στον οποίο οι νεαροί άντρες εγυμνάζοντο γυμνοί, σύμφωνα με τα ελληνικά ήθη: αυτό θα έπρεπε να δημιουργεί αποστροφή στα μάτια των νομοταγών Ιουδαίων».

Εν κατακλείδι, ο αντισημιτισμός από την πρώτη του εμφάνιση στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου εξέφρασε την εχθρότητα προς την εβραϊκή φυλή, η οποία απέκτησε μια διαχρονική μονιμότητα. Ο Μανέθων θεωρείται ο μεγαλύτερος Αιγύπτιος ιστορικός, ο οποίος έγραψε στα ελληνικά την ιστορία της Αιγύπτου από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Σύμφωνα με τον Peter Schäfer, καθηγητή των Εβραϊκών σπουδών, οι Έλληνες, επαναδιατυπώνοντας τις αιγυπτιακές προκαταλήψεις και διεκδικώντας έναν παγκόσμιας εμβέλειας πολιτισμό κατά την ελληνιστική περίοδο, μετέτρεψαν τον αντι-ιουδαϊσμό των Αιγυπτίων σε αντισημιτισμό. Ωστόσο, θεωρεί ότι η ελληνική επαναδιατύπωση ήταν απόλυτα εξαρτώμενη από το βαθύ αιγυπτιακό μίσος, έτσι όπως εκφράστηκε από τον Μανέθωνα, που θεωρεί ότι ο ιουδαϊκός λαός διακατέχεται από μια «διάθεση απομόνωσης και αποξένωσης», αλλά θεωρεί ότι οι Ελληνο-αιγύπτιοι και Αιγύπτιοι συγγραφείς μετέτρεψαν την ιουδαϊκή ιδιαιτερότητα σε «τερατώδη συνωμοσία ενάντια στο ανθρώπινο γένος και τις αξίες του». Peter Schäfer, Judeophobia: Attitudes toward the Jews in the Ancient World. Cambridge: Harvard University Press, 1997

Το φαινόμενο του αρχαϊκού αντισημιτισμού φαίνεται πως είχε πολιτισμική και θρησκευτική βάση. Από την άλλη, δεν είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε το ακριβές μέγεθος της επιρροής της πτολεμαϊκής κυριαρχίας στους Εβραίους της Παλαιστίνης.

«Η καθημερινότητα των Ιουδαίων δεν υπέστη καμία αλλαγή και δεν απειλήθηκε ούτε από την διακυβέρνηση των Πτολεμαίων ούτε από αυτή των Σελευκιδών. Η επιλογή μέρους των Ιουδαίων της Ιερουσαλήμ να υιοθετήσουν τα ελληνικά πρότυπα υπήρξε καθαρά δική τους και όχι συνέπεια επιβολής από την πλευρά των Σελευκιδών. Την κρίση και τον διχασμό της εβραϊκής κοινωνίας επέφεραν οι ίδιοι οι Εβραίοι, διότι ένα μέρος της κοινωνίας γοητεύτηκε από τον προοδευτικό και φιλελεύθερο ελληνικό τρόπο ζωής, ενώ το άλλο επέλεξε τον συντηρητικό και πατροπαράδοτο εβραϊκό Νόμο. Το ξεκίνημα της κοινωνικοπολιτικής κρίσης στην ιουδαϊκή κοινότητα της Παλαιστίνης συνέπεσε χρονολογικά με την κρίση σχετικά με τη διατήρηση και ενδυνάμωση της εξουσίας στην αυτοκρατορία των Σελευκιδών.

Αργότερα η Συναγωγή, καθότι ίδρυμα που στοχεύει στην οργάνωση και διατήρηση της λατρευτικής κοινότητας, χρησιμοποιήθηκε ως πρότυπο δομής, την αντανάκλαση του οποίου μπορούμε να εντοπίσουμε στις μεταγενέστερες παραδόσεις του Χριστιανισμού και του Ισλάμ».

Μπεζντόλνι, Ρουσλάν, Σχέσεις Εβραίων και Ελλήνων κατά την Ελληνιστική Εποχή,  (2020-09-20), Ρόδος, Παράρτημα Βιβλιοθήκης

Εν συντομία στην περίοδο της ύστερης αρχαιότητας212 μ.Χ.: Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Καρακάλλας έδωσε στους Εβραίους κατοίκους της αυτοκρατορίας τη ρωμαϊκή υπηκοότητα..417 και 423 μ.Χ.: Θεσπίστηκαν οι εβραϊκοί νόμοι του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοδόσιου Β’.534 μ.Χ.: Θεσπίστηκαν οι εβραϊκοί νόμοι του βυζαντινού αυτοκράτορα Ιουστινιανού. Τα δικαιώματα των Εβραίων μειώθηκαν.590-604 μ.Χ.: Ο Πάπας Γρηγόριος θεσπίζει τη μεσαιωνική παπική πολιτική για τους Εβραίους

Διαβάστε επίσης:

Αφιέρωμα: Η γη της Χαναάν ως όραμα της επαγγελίας!

Η ενοχή της κοινωνίας…

«Γέρμα» του Σάιμον Στόουν