Εκλογές 2023: Εκλογικές συνεργασίες (;) και πολιτική καρτελοποίηση

Η ανακοίνωση του πρωθυπουργού ότι προσδιορίζει τις εκλογές στις 21 Μαΐου έδωσε τέλος σε μια διαδικασία εκλογολογίας η οποία ωστόσο είχε ξεκινήσει τον τελευταίο χρόνο με διαρροές από την ίδια την κυβερνητική πλειοψηφία. Η αντίληψη της άμεσης συσχέτισης των εκλογών με τις δημοσκοπήσεις αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της σύγχρονης τάσης των (κυβερνητικών) κομμάτων τα οποία

διαμορφώνουν την εκλογική και πολιτική τους στρατηγική με βάση τα βραχυπρόθεσμα ευρήματα των δημοσκοπήσεων και όχι μεσομακροπρόθεσμα κοινωνικά αιτήματα σε συνεργασία με συγκεκριμένες κοινωνικές δυνάμεις.

Οι συγκεκριμένες επιλογές ωστόσο, είναι ευάλωτες σε μια διαδικασία ενός «τυχαίου» γεγονότος. Έτσι, παρά το γεγονός ότι η κυβερνητική ευφορία για την πολιτική και εκλογική κυριαρχία της ΝΔ προωθούσε το σενάριο ότι ο πρωθυπουργός περιμένει ένα πολύ καλό νέο το οποίο θα επισφράγιζε μια πετυχημένη κυβερνητική θητεία και θα εγγυόταν την εκλογική δυναμική και την κυβερνητική αυτοδύναμη συνέχεια, το τραγικό δυστύχημα στα Τέμπη φαίνεται να αλλάζει τα δεδομένα.  Και αυτό γιατί σε συνδυασμό με το εκλογικό σύστημα της απλής αναλογικής φαίνεται πως οδηγεί σε μια κρίση νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος που εκφράζεται με τα χαμηλά (δημοσκοπικά) ποσοστά τόσο για τη ΝΔ (26.2%) όσο και για τον ΣΥΡΙΖΑ (21,5) με βάση την τελευταία δημοσκόπηση της Metron Analysis.[2] Αυτές οι προβλέψεις φαίνεται να επιβεβαιώνουν εκείνες τις προσεγγίσεις που βλέπουν κριτικά την κυρίαρχη ανάλυση για το ελληνικό κομματικό σύστημα με την οικοδόμηση ενός νέου δικομματισμού μεταξύ ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ ο οποίος θα αντικαταστήσει τον παλαιό δικομματισμό μεταξύ ΝΔ και ΠΑΣΟΚ.  Αντίθετα, είναι προτιμότερο να μιλάμε για έναν «εύθραυστο» ή «προσωρινό» δικομματισμό, καθώς δεν υπάρχουν οι παλαιές κομματικές ταυτίσεις των πολιτών με τα πολιτικά κόμματα. Τα πολιτικά κόμματα έχουν απομακρυνθεί από την οργανωτική δομή των μαζικών κομμάτων με αποτέλεσμα να μειώνουν τις κοινωνικές τους αναφορές ενώ η υποβάθμιση της εσωκομματικής ζωής και οργάνωσης στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση της πολιτικής, στην παραγωγή του πολιτικού προσωπικού και στην πολιτική κινητοποίηση, μειώνουν τις πιθανότητες που «εγγυώνται» την πολιτική και εκλογική συνέχεια.[3]

Η συγκεκριμένη εξέλιξη ωστόσο, δεν αποτελεί μια συγκυριακή τάση, αλλά είναι το αποτέλεσμα της πολιτικής καρτελοποίησης / κρατικοποίησης των κομμάτων, μια διαδικασία που εμφανίστηκε στο ελληνικό πολιτικό σύστημα τη δεκαετία του 1990 με βασικά χαρακτηριστικά

την απομάκρυνση των πολιτικών κομμάτων από την κοινωνία μέσω της υποβάθμισης των μαζικών οργανώσεων σε τοπικό και συνδικαλιστικό επίπεδοτη σύγκλιση των βασικών κυβερνητικών κομμάτων στη νεοφιλελεύθερη ατζέντα με αποτέλεσμα ο εκλογικός ανταγωνισμός να μην είναι το αποτέλεσμα ευρύτερων ιδεολογικών αντιπαραθέσεων, αλλά ουσιαστικά απλή διαχείριση της εξουσίαςτην υιοθέτηση τεχνοκρατικού τύπου επιχειρημάτων και τεχνοκρατικού πολιτικού προσωπικούτην έμφαση στα ιδιωτικά ΜΜΕ τα οποία αντικαθιστούν τον παράγοντα πολιτικό κόμμα στη διαμόρφωση της πολιτικής ατζέντας και την παραγωγή του πολιτικού προσωπικούτην έμφαση των πολιτικών κομμάτων στην πολιτική επικοινωνία, στην πολιτική διαφήμιση και στις δημοσκοπήσεις.

Η συγκεκριμένη τάση, η οποία ακολουθεί την κυρίαρχη τάση στα κομματικά συστήματα της Δυτικής και Βόρειας Ευρώπης από τη δεκαετία του 1980 παγιώνεται και εκδηλώνεται με βασικά χαρακτηριστικά τη μείωση του αριθμού των οργανωμένων μελών στα κόμματα, τη μείωση της συνδικαλιστικής πυκνότητας στα εργατικά συνδικάτα και την αύξηση της αποχής στις εκλογές.[4]

Στην Ελληνική περίπτωση η πολιτική καρτελοποίηση έφτασε στα όριά της με την οικονομική κρίση το 2010 και εκφράστηκε στον «εκλογικό σεισμό» στις διπλές εκλογές του 2012[5] με την εκλογική κατάρρευση του κυρίαρχου κόμματος της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας του ΠΑΣΟΚ,[6] και την ανάδυση του ΣΥΡΙΖΑ ως ένα κόμμα δημοκρατικής εναλλακτικής στην κρίση που διεκδίκησε και κατάφερε να εκφράσει τα κοινωνικά στρώματα που εγκατέλειψαν το ΠΑΣΟΚ μια διαδικασία «πασοκοποίησης» όπως έχει αναλυθεί στη διεθνή βιβλιογραφία.[7]

Από το 2011, η πολιτική και οικονομική κρίση εγκαινίασε μια περίοδο κυβερνητικών συνεργασιών (ΠΑΣΟΚ-ΝΔ-ΛΑΟΣ, ΝΔ-ΠΑΣΟΚ-ΔΗΜΑΡ και ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ) καθώς θεωρήθηκε ότι οι μονοκομματικές κυβερνήσεις ήταν υπεύθυνες για την κρίση και δεν μπορούσαν να αντέξουν το βάρος των περιοριστικών πολιτικών, μέχρι το 2019 που η ΝΔ κατάφερε να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση, με μεγάλη στήριξη από ένα κομμάτι του (εκσυγχρονιστικού) ΠΑΣΟΚ και να εκφράσει πολιτικά τα κοινωνικά στρώματα τα οποία είχαν εκφραστεί υπέρ του ΝΑΙ στο Δημοψήφισμα στα δραματικά γεγονότα το 2015.

Το κομματικό σύστημα της Γ΄ Ελληνικής Δημοκρατίας χαρακτηρίστηκε από την κυριαρχία της λογικής των μονοκομματικών κυβερνήσεων και τα εκλογικά συστήματα εξυπηρετούσαν την πλειοψηφική λογική. Εξαίρεση αποτελούν οι περίοδοι 1989-1990 και 2011-2019 ως αποτέλεσμα της κρίσης νομιμοποίησης ή και κρίσης εκπροσώπησης, όπου το κομματικό σύστημα στράφηκε στην απλή αναλογική ή και στις κυβερνήσεις συνεργασίας.

Η συγκυρία των εκλογών του 2023 φαίνεται πως συμπίπτει με μια νέα τάση αμφισβήτησης / μειωμένης νομιμοποίησης στο ελληνικό κομματικό σύστημα. Και αυτό γιατί η ΝΔ φαίνεται να υπολείπεται των προσδοκιών της κοινωνίας σε βασικές πτυχές της πολιτικής της όπως για παράδειγμα σε θέματα ακρίβειας, ενεργειακής πολιτικής, υποχώρησης του κράτους δικαίου με αφορμή τις παρακολουθήσεις και την διολίσθηση του κόμματος στην ακροδεξιά ατζέντα του «νόμου και τάξης». Το αντι-ΣΥΡΙΖΑ μέτωπο, δεν φαίνεται να μπορεί να δώσει εκλογική δυναμική όπως το 2019, σε συνδυασμό με τις ανεπάρκειες του «επιτελικού κράτους», τις διαχειριστικές αστοχίες αλλά και την απομάκρυνση της ΝΔ από την κοινωνική της βάση ως αποτέλεσμα της συγκεντρωτικής πολιτικής γύρω από τον Κ. Μητσοτάκη.[8] Από την άλλη, ο ΣΥΡΙΖΑ δεν φαίνεται να αναπτύσσει εκλογική δυναμική και να αποτελεί ουσιαστική κυβερνητική εναλλακτική, καθώς από το καλοκαίρι του 2015 έχει υιοθετήσει την πολιτική των μνημονίων, με αποτέλεσμα στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015 ενώ κέρδισε εκλογικά ηττήθηκε πολιτικά.[9] Από την κυβερνητική τετραετία έχει εσωτερικεύσει τις βασικές νεοφιλελεύθερες πολιτικές (ΣΔΙΤ, ιδιωτικοποιήσεις, περιοριστική οικονομική πολιτική) και σε συνδυασμό με τις διαχειριστικές ανεπάρκειες (λάθος στρατηγική για τα ΜΜΕ, Συμφωνία των Πρεσπών με παράλληλη απαγόρευση διαδηλώσεων) και η υιοθέτηση στην οργανωτική του δομή εκείνων των οργανωτικών χαρακτηριστικών του ΠΑΣΟΚ του Γ. Παπανδρέου με την άμεση εκλογή του Α. Τσίπρα αλλά και της ΚΕ και με τον περιορισμό του κόμματος, έχουν ως συνέπεια τη μειωμένη πολιτική και εκλογική του δυναμική. Ωστόσο, δεν είναι σίγουρο ότι η αναμφισβήτητη κρίση νομιμοποίησης θα εκφραστεί και σε κρίση εκπροσώπησης, καθώς δεν φαίνεται ότι θα υπάρξει άμεση αναδιάταξη των πολιτικών δυνάμεων. Έτσι, το βασικό επίδικο των εκλογών είναι οι στρατηγικές των κομμάτων για τις κυβερνήσεις συνεργασίας.

Στο πλαίσιο αυτό, η ΝΔ απορρίπτει την κυβερνητική συνεργασία, καθώς θεωρεί πως μόνο μια αυτοδύναμη κυβέρνηση μπορεί να αντιμετωπίσει τα προβλήματα της χώρας. Όπως χαρακτηριστικά δηλώνει ο Κ. Μητσοτάκης «…στη χώρα μας οι σταθερές κυβερνήσεις που απολαμβάνουν κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας αποτελούμενες από ένα κόμμα αλλά όχι μόνο από ένα χρώμα, το τονίζω αυτό, είναι οι πιο κατάλληλες οι πιο δοκιμασμένες και αυτές που μπορούν τελικά να εξασφαλίσουν ότι η χώρα θα κινηθεί πολύ γρήγορα στον δρόμο τον οποίο έχουμε χαράξει».[10] Έτσι, παρά το γεγονός ότι η απλή αναλογική είναι το κατεξοχήν εκλογικό σύστημα το οποίο προωθεί τις κυβερνητικές συνεργασίες, εντούτοις ο Κ. Μητσοτάκης θεωρεί πως μόνο πολλαπλές εκλογές μπορούν να δώσουν αυτοδυναμία ή ακόμα ένα (αδιευκρίνιστο) μετεκλογικό άνοιγμα με βάση το «χρώμα» και όχι το κόμμα. Επίσης, χαρακτήρισε «πολιτική τερατογένεση» την «κυβέρνηση των ηττημένων» στην προοπτική της κυβερνητικής συνεργασίας ΣΥΡΙΖΑ – ΠΑΣΟΚ – ΜΕΡΑ25.[11] Από την άλλη, ο Α. Τσίπρας υπεραμύνεται της κυβερνητικής συνεργασίας και προτάσσει «μια προοδευτική κυβέρνηση συνεργασίας με κορμό τον ΣΥΡΙΖΑ με προϋπόθεση να είναι πρώτο κόμμα- για ηθικούς και αριθμητικούς λόγους- θα είναι κυβέρνηση 4ετίας που θα δώσει σταθερότητα». [12] Επίσης, ο Πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ δεν ξεκαθαρίζει με ποιες πολιτικές δυνάμεις και με ποια πολιτική ατζέντα θα κυβερνήσει.

Κρίση εκπροσώπησης

Και οι αντιλήψεις για «πολιτική τερατογένεση» του Κ. Μητσοτάκη και η αναφορά σε «ηθικούς» λόγους του Α. Τσίπρα είναι αντίθετες ως προς το πνεύμα της απλής αναλογικής στην οποία δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, καθώς η απλή αναλογική αναφέρεται στη δημοκρατική έκφραση των πολιτών, σε αντίθεση με τα πλειοψηφικά συστήματα τα οποία δίνουν έμφαση στο σχηματισμό της κυβέρνησης από το πρώτο κόμμα. Από την άλλη ο Ν. Ανδρουλάκης δήλωσε πως ενώ «όποιος πάει τη χώρα σε ακυβερνησία, σε δεύτερες εκλογές, δεν θα έχει το ΠΑΣΟΚ στο πλευρό του»,[13] ωστόσο δεν ξεκαθαρίζει με ποιο κόμμα (ΝΔ ή ΣΥΡΙΖΑ) θα συνεργαστεί, και με ποια προγραμματική συμφωνία (άξονες, πρόσωπο και πολιτικές).

Συμπερασματικά, παρά το γεγονός ότι και με βάση το εκλογικό νόμο (απλή αναλογική) που προάγει τις συνεργασίες αλλά και με τις πολιτικές συγκλίσεις μερίδων της κοινωνίας που εκφράζεται πολιτικά από διαφορετικά κόμματα,[14] φαίνεται πως είμαστε μακριά από μια πολιτική κουλτούρα (κυβερνητικών) συνεργασιών. Αντίθετα, εμφανίζεται ότι είναι το «αναγκαίο κακό» λόγω του εκλογικού νόμου, παράγοντας αποσταθεροποίησης του κομματικού συστήματος, το οποίο εμποδίζει τα κόμματα να εφαρμόσουν το πρόγραμμά τους. Ωστόσο, αυτό το οποίο αγνοείται είναι ότι οι κυβερνήσεις συνεργασίας φαίνεται πως λειτούργησαν σταθεροποιητικά στις κρισιακές περιπτώσεις που εφαρμόστηκαν στο ελληνικό κομματικό σύστημα. Αυτό καταδεικνύει πως το βασικό πρόβλημα των πολιτικών κομμάτων δεν είναι το εκλογικό σύστημα, αλλά ουσιαστικά η κρίση εκπροσώπησης με βασικό χαρακτηριστικό την απομάκρυνσή τους από την κοινωνία και την προσήλωσή τους στην ικανοποίηση των κρατικών αναγκαιοτήτων, μια πορεία κρατικοποίησης, η οποία σε συνδυασμό με την έμφαση της πολιτικής τους σε απλή διαχείριση χωρίς εναλλακτικά σχέδια και πολιτικές, περιορίζει τελικά την ίδια την πολιτική και ουσιαστικά συρρικνώνει τη δημοκρατία.

*Ο Χρύσανθος Δ. Τάσσης είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

[2] «Δημοσκόπηση Metron Analysis για το Mega: Στις 4,7 μονάδες η διαφορά ΝΔ – ΣΥΡΙΖΑ», To Βήμα, 30.03.2023, https://www.tovima.gr/2023/03/30/politics/dimoskopisi-metron-analysis-gia-to-mega-stis-47-monades-i-diafora-nd-syriza/ (πρόσβαση 02.04.2023).

[3] Βλ. χαρακτηριστικά Σπουρδαλάκης, Μ., & Τάσσης, Χ., (2022), «Από τον εκλογικό σεισμό στην εύθραυστη (;) κανονικότητα. Συνέχειες και ασυνέχειες στο ελληνικό κομματικό σύστημα», στο Β Αρανίτου, Β Γεωργιάδου, Μ. Τσατσάνης (επιμ}, Η εκλογική συμπεριφορά των Ελλήνων ανάμεσα στα Μνημόνια και την Πανδημία, Αθήνα: Gutenberg, σ.21-58.

[4] Katz, R., & Mair, P., (1995), “Changing Models of Party Organization and Party Democracy: The Emergence of the Cartel Party”, Party Politics, vol.1, σ.5-28..

[5] Βούλγαρης, Γ., & Νικολακόπουλος Η., (επιμ.) (2014), 2012: Ο διπλός εκλογικός σεισμός, Αθήνα: Θεμέλιο.

[6] Για μια συνολική ανάλυση της πορείας του ΠΑΣΟΚ στην Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία βλ. Ασημακόπουλος Β., & Τάσσης, Χ., (επιμ.), (2018), ΠΑΣΟΚ 1974-2018: Πολιτική Οργάνωση – Ιδεολογικές Μετατοπίσεις – Κυβερνητικές Πολιτικές, Αθήνα: Gutenberg.

[7] Doran, J., (2015), “5 Things to Know about Pasokification” https://novaramedia.com/2015/01/28/5-things-you-need-to-know-about-pasokification/, (πρόσβαση 03.04.2023).

[8] Σπουρδαλάκης, Μ., & Τάσσης, Χ., (2022), «Από τον εκλογικό σεισμό στην εύθραυστη (;) κανονικότητα. Συνέχειες και ασυνέχειες στο ελληνικό κομματικό σύστημα», στο Αρανίτου, Β., Γεωργιάδου, Β., & Τσατσάνης Μ., (επιμ.), Η εκλογική συμπεριφορά των Ελλήνων: Ανάμεσα στα μνημόνια και την πανδημία, Αθήνα: Gutenberg, σ.45-45.

[9] Ελευθερίου, Κ., & Τάσσης, Χ., (2015), «Η «πασοκοποίηση» του ΣΥΡΙΖΑ, προάγγελος για αλλαγή πολιτικού παραδείγματος (;)», ΕΦΣΥΝ, 27.08.2015, https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/38353_h-pasokopoiisi-toy-syriza-proaggelos-gia-allagi-politikoy-paradeigmatos (πρόσβαση 02.04.2023).

[10] «Κ. Μητσοτάκης: Οι σταθερές κυβερνήσεις από ένα κόμμα αλλά όχι μόνο από ένα χρώμα είναι οι πιο κατάλληλες για τη χώρα μας», ERTNEWS, 27.03.2023, https://www.ertnews.gr/eidiseis/ellada/k-mitsotakis-oi-statheres-kyverniseis-apo-ena-komma-alla-oxi-mono-apo-ena-xroma-einai-oi-pio-katalliles-gia-ti-xora-mas/ (πρόσβαση 02.04.2023).

[11] «Μητσοτάκης από Γλυφάδα: Πολιτική τερατογένεση η κυβέρνηση ηττημένων», Iediseis.gr, 29.03.2023, https://www.ieidiseis.gr/politiki/191319/mitsotakis-apo-glyfada-politiki-teratogennesi-i-kyvernisi-ittimenon (πρόσβαση 02.04.2023).

[12] «Αλ. Τσίπρας: Νίκη του ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ στην απλή αναλογική θα φέρει προοδευτική κυβέρνηση την επόμενη μέρα», Left.gr, 27.03.2023, https://left.gr/news/i-proodeytiki-atzenta-tis-epomenis-dekaetias-deite-tin-topothetisi-toy-al-tsipra-sto-synedrio (πρόσβαση 02.04.2023).

[13] «Ανδρουλάκης: Όλοι οι πολιτικοί αρχηγοί είναι υποψήφιοι πρωθυπουργοί», Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 28.03.2023, https://www.kathimerini.gr/politics/562343905/androylakis-oloi-oi-politikoi-archigoi-einai-ypopsifioi-prothypoyrgoi/ (πρόσβαση 03.04.2023).

[14] Χαρακτηριστική είναι η σύγκλιση των ψηφοφόρων του ΣΥΡΙΖΑ, του ΚΚΕ και του ΜΕΡΑ 25 στα πολιτικά ζητήματα, βλ. Ελευθερίου, Κ., (2022), «Ποια ριζοσπαστική Αριστερά; Συγκρίνοντας τους ψηφοφόρους του ΣΥΡΙΖΑ με τους ψηφοφόρους του ΚΚΕ και του ΜΕΡΑ25 στις εκλογές του 2019», στο Αρανίτου, Β., Γεωργιάδου, Β., & Τσατσάνης Μ., (επιμ.), Η εκλογική συμπεριφορά των Ελλήνων: Ανάμεσα στα μνημόνια και την πανδημία, Αθήνα: Gutenberg, σ.279-286

Διαβάστε επίσης:

«Σπάσε τη σιωπή»

Με υπογραφή Μητσοτάκη η αδιαφορία για την Δυτική Αθήνα

Ο Ανδρουλάκης, ο «άγνωστος Χ» και τα σενάρια για Βενιζέλο