Η ύπαιθρος και η ψυχαγωγία

Μετά την καταστροφή της Θεσσαλίας επακολουθεί το χάος και πιθανώς μια ακατανίκητη αστικοποίηση. Και η ύπαιθρος του 20ού αιώνα, ύστερα από αλλεπάλληλα κύματα «εκσυγχρονισμών» ή αυθόρμητων αλλαγών, όπως αυτή της πλημμύρας, είναι καταδικασμένη να διάγει μια περιθωριακή ζωή και να παρέχει τα ξεθωριασμένα υλικά της για νοσταλγίες κάθε είδους.

Η φυγή των κατοίκων στα μεγάλα αστικά κέντρα,1 σε συνδυασμό με την απομάκρυνση του ενεργού πληθυσμού από την αγροτική παραγωγή, δρα παράλληλα ή «συνεργιστικά» με εξελίξεις όπως η εκμηχάνιση της αγροτικής παραγωγής, ο σχηματισμός μεγάλων αγροβιομηχανικών

μονάδων, η έμφαση σε κλάδους με συγκριτικά πλεονεκτήματα στη διεθνή αγορά, η εγκατάλειψη παραδοσιακών τομέων και δραστηριοτήτων. Η αγροτική οικονομία εξαρτάται περισσότερο από την «ένταση» κεφαλαίου και πληροφορίας, ενώ παράλληλα το ποσοστό της αγροτικής παραγωγής στο ΑΕΠ μειώνεται.2

Οι νέες παραγωγικές δομές βρίσκουν την αντίστοιχη έκφρασή τους στον χώρο, ενώ ο μόνιμος πληθυσμός της υπαίθρου αντικαθίσταται σε σημαντικό βαθμό από τον «ευκαιριακό πληθυσμό» των εκδρομέων, των τουριστών, των χρηστών δεύτερης κατοικίας.

Η νέα κατάσταση των διάσπαρτων οδικών αξόνων, των πυλώνων μεταφοράς ρεύματος, των εξοχικών και των «ταβερνοχώρων» με τα ψευδο-παραδοσιακά στοιχεία, των «all inclusive» ξενοδοχειακών συγκροτημάτων φαίνεται να συνιστά ενσάρκωση μιας προφητείας της «Καταστασιακής Διεθνούς» για την επερχόμενη «ψυχαγωγική ψευτοΰπαιθρο»…

Απελευθερωτικός αέρας

«Ο αέρας των πόλεων απελευθερώνει» έλεγε ένα παλιό γερμανικό γνωμικό της Αναγέννησης – η πόλη προσφέρει νύφες και γαμπρούς (!) και πολλά άλλα. Όμως στην ύστερη βιομηχανική περίοδο η πόλη εμφανίζεται να βιώνει μια σοβαρή και πολυδιάστατη κρίση. Η ατμοσφαιρική ρύπανση, η συγκοινωνιακή δυσλειτουργία, η στενότητα και ελλειμματικότητα ελεύθερων χώρων, η δυσμορφία του αστικού τοπίου, η διάλυση των «κυττάρων συλλογικότητας», η ανασφάλεια, προξενούν σημαντικές απώλειες στο αναδυόμενο «ουρμπανιστικό όνειρο».

Ο «αγροτισμός», ως υποστήριξη μιας αναδιανομής του πληθυσμού στον ευρύτερο χώρο, δεν θα καταθέσει εύκολα τα όπλα.3 Η κριτική του αστικού υδροκεφαλισμού δεν θα πάψει να εκτοξεύει βολές εναντίον των «υπέρμετρων» και δυσλειτουργικών αστικών μεγεθών, προσδίδοντας κατά κάποιον τρόπο συνέχεια στο ρεύμα των «απολεοδομιστών», που εμφανίστηκε στη Σοβιετική Ένωση τις δεκαετίες του 1920 και 1930.4

Τελευταία, αλλά καθόλου ασήμαντη, η «αποκεντρωσιακή» ιδεολογία των οπαδών της πληροφορικής επανάστασης θα αναφερθεί στην τηλεργασία, στην τηλεϊατρική και στις τηλεδιευκολύνσεις γενικότερα, που μειώνουν τις μετακινήσεις και επιτρέπουν τη χωρική διασπορά του πληθυσμού, και μέσω αυτών θα υπονοήσει τη δυνατότητα ανακοπής του φαινομένου της αστικοποίησης.5

Η μεταβιομηχανική πόλη θα συνεχίσει να διογκώνεται έστω και εάν «εκκρίνει» τη νοσταλγία της φύσης, των ανοιχτών οριζόντων, των ακανόνιστων φυτικών και γεωλογικών μορφών, των ήπιων ήχων. Οι γλάστρες που εγκαθίστανται στα μπαλκόνια, οι υπαρκτές αλλά και οι διεκδικούμενες φυτεύσεις των δημόσιων χώρων, η ζήτηση του περιαστικού πράσινου εκφράζουν τη συνειδητοποιημένη ανάγκη μιας υβριδικής ζωής – με πόλη αλλά και ορισμένη «δοσολογία» φύσης. Το «απωθημένο» της υπαίθριας ζωής δεν θα εγκαταλείψει τον ψυχισμό της νέας εποχής…

Ο απολεσθείς παράδεισος

Στον ελλαδικό χώρο η νοσταλγία του «απολεσθέντος» χωριάτικου παραδείσου θα είναι αρκετά ισχυρή. Ποιητές όπως ο Κώστας Κρυστάλλης ή ο Κωστής Παλαμάς θα εκφράσουν ένα διάχυτο αίσθημα «αγροτισμού» στην αστική κοινωνία των πόλεων του πρώτου μισού του 20ού αιώνα.

Η τραγουδίστρια Σοφία Βέμπο θα αναπολεί «χωριό μου, χωριουδάκι μου / και πατρικό σπιτάκι μου / στη σκέψη μου σας έχω νύχτα – μέρα», ενώ πριν από αυτήν, στη δεύτερη δεκαετία του ίδιου αιώνα, ένας αστός όπως ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου θα πλέκει το εγκώμιο της παλιάς «αγροκτηνοτροφικής τάξης πραγμάτων»: «Τα ψηλά βουνά» του, βιβλίο του 1918, με σημαντικότατη απήχηση σε αρκετές γενιές ελληνοπαίδων, εκφράζει την απώθηση όχι μόνο του αστικού περιβάλλοντος αλλά και των εμπορευματοποιημένων αξιών που αρθρώνονται με αυτό.6

Παρ’ όλα αυτά, όμως, δεν απουσιάζουν οι κατασκευαστικές νεοπλασίες και άλλα φαινόμενα «βολονταριστικής» χρήσης του υπαίθριου χώρου. Μια πρώιμη προσέγγιση αυτού του φαινομένου κάνει ο Τζέιμς Τζόις στον «Οδυσσέα» (1905):

«(…) γήπεδον τένις και πετοσφαίρας, γωνία φυτοκομίας, θερμοκήπιον τροπικών φυτών εξοπλισμένον με τον πλέον ενδεδειγμένον τρόπον διά την βοτανικήν, πέτρινη γλυπτική σύνθεσιν κήπου με συντριβάνι, μελισσοκομείον οργανωμένον επί ανθρωπιστικών αρχών, παρτέρια σε σχήμα οβάλ μέσα σε κομμάτια ορθογωνίου γρασιδίου με εκκεντρικές καμπύλες από κόκκινες και κίτρινες τουλίπες, γαλάζια σκυλάκια, κρόκους κ.λπ.».

Μια άλλη προσέγγιση του βολονταριστικού και «εντυπωσιοθηρικού» χαρακτήρα της μεταμοντέρνας εξοχικής κατοικίας δίνεται από τον Θανάση Μουτσόπουλο. Ο τελευταίος δανείζεται από θεσσαλονικιώτικο περιοδικό ένα απόσπασμα που είναι δηλωτικό της χλιδής και της «ετσιθελικής χρήσης» του υπαίθριου χώρου:

«Για κήπο ενός στρέμματος η σωστή υποδομή, που περιλαμβάνει πρώτης τάξεως φυτόχωμα, σύστημα αυτόματου ποτίσματος και τα συμπαρομαρτούντα, μεταφράζεται σε 2,5 έως 4 εκατ. δρχ. Εκτός εάν ζητήσετε να σας περιβάλλουν σειρές ολόκληρες από κίκες. Ο κίκας είναι ένα είδος φοίνικα που ξεκινάει από 500 χιλ. το μικρό δέντρο και φτάνει 3 εκατ. το μεγάλο. Οι μανόλιες κοστίζουν από 200 χιλ. έως 1 εκατ. το φυτό. Για να καταλάβετε, υπάρχει ένα τεράστιο φυτώριο στην Ιταλία, που προμηθεύει με φυτά όλο τον κόσμο και για να το περιδιαβείς χρησιμοποιείς αμαξάκι του γκολφ. Ο Κάρολος της Αγγλίας πλήρωσε για δύο θάμνους κουρεμένους σε σχήμα βασιλικής άμαξας, σαν της Σταχτοπούτας να φανταστείτε, 4 εκατ. δρχ. (τιμές 2000 μ.Χ.)».9

Ο Σόλων Ξενόπουλος αντιπαραθέτει τη Villa Savoie, που κατασκευάστηκε το διάστημα 1929-1931 από τον Λε Κορμπυζιέ στο Poissy, προς την οικία Κάουφμαν στην Πενσυλβάνια των ΗΠΑ, που κατασκευάστηκε το 1935-37 από τον Φρανκ Λόιντ Ράιτ και έγινε γνωστή με το όνομα «Falling water».

«Η Villa Savoie, σχεδιασμένη με βάση τις μετρικές αναλογίες του ανθρώπινου σώματος, με τη βαθιά πίστη στον άνθρωπο, κάθεται απλά και ήρεμα στο τοπίο. Έχει ευγένεια, ταπεινότητα, εσωτερικότητα. Είναι λιτή, αλλά πυκνή σε νόημα. Η κατοικία “Falling water” προβάλλει προκλητικά και βίαια στον χώρο, καταβροχθίζει τα υλικά του τοπίου, δηλώνει επιδεικτικά την παρουσία της, αναδεικνύει την ισχύ των ιδιοκτητών της»…10

Χωροταξικό ντόμινο

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα το «χωροταξικό ντόμινο» ξεκινάει από την ύφεση των κοινοτήτων της περιφέρειας και ειδικά των χωριών, για να περάσει στην άτακτη σώρευση πληθυσμών στην πόλη, να οδηγηθεί στην αστική αποδιοργάνωση και υποβάθμιση της ποιότητας ζωής, να τροφοδοτήσει εν συνεχεία ευρύτερες τάσεις φυγής…

«Πλήττουμε μέσα στην πόλη, δεν υπάρχει πια βωμός του ήλιου»11 θα δηλώσει η «Καταστασιακή Διεθνής» στο πλαίσιο μιας γενικότερης κριτικής της αστικοποίησης στο «φόρτε» της βιομηχανικής κοινωνίας. Μια έντονη δήλωση της απελπισίας και αγριότητας που προσλαμβάνει η φυγή των αστών με στόχο την αναψυχή θα εκφραστεί από το κινηματογραφικό «Weekend» του Ζαν Λυκ Γκοντάρ.

Η χωρική επέκταση των ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων επικουρείται από βελτιώσεις των συγκοινωνιακών μέσων, από αναβάθμιση της ασφάλειας των επισκεπτών, από αύξηση των εισοδημάτων και του ελεύθερου χρόνου. Οι διεθνείς αφίξεις τουριστών συνιστούν μια τεράστια δυναμική που «ανασκηνοθετεί» τον χώρο σε πολλά γεωγραφικά μήκη και πλάτη, δίνοντας την εντύπωση μιας ακαταμάχητης δύναμης για την κατάκτηση των πιο άθικτων περιοχών του πλανήτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Worldwatsch Institute, «Η κατάσταση του κόσμου 2007 – Το αστικό μας μέλλον», συλλογικό έργο, εκδόσεις «Ευώνυμος Οικολογική Βιβλιοθήκη», πρόλογος στην ελληνική έκδοση Γιάννης Σχίζας.

2. Ελένη Πορτάλιου, «Κριτική Προσέγγιση του “Γενικού Χωροταξικού Σχεδίου”», 19.5.2008.

3. Νίκος Καμπέρης, «Το μεγάλο χωριό και ο “επιχειρηματίας αγρότης”», περιοδικό «Θέσεις», τεύχος 75.

4. Anatole Kopp, «Πόλη και επανάσταση», εκδόσεις «Νέα Σύνορα», Αθήνα 1976.

5. Π.χ. Άλβιν Τόφλερ, «Θέσεις και προβλέψεις» και «Νέες Δυνάμεις», εκδ. «Κάκτος».

6. Ζαχαρία Λ. Παπαντωνίου, «Τα ψηλά βουνά», εκδ. «Βιβλιοπωλείον της “Εστίας”», Αθήνα 2002.

7. Πηγή: ΕΣΥΕ.

8. Ελένη Κοβάνη, συγγραφέας του συλλογικού έργου: «Το αγροτικό τοπίο – Το παλίμψηστο αιώνων γεωργικού μόχθου», εκδ. «Κτήμα Μερκούρη», Αθήνα 2005.

9. Α. Βλαχοβελάκης, Γ. Διμηνάς, «Πανόραμα Θεσσαλονίκης: Το ελληνικό Beverly Hills», περιοδικό «Close Up», Ιούλιος 2001.

10. Σόλων Ξενόπουλος, «Ψίθυροι και κραυγές», «Αυγή» 20.5.2007.

11. International Situationiste, «Το ξεπέρασμα της τέχνης», «Συνταγές για μια καινούρια πολεοδομία», ανθολογία κειμένων της Καταστασιακής Διεθνούς, εκδ. «Ύψιλον», Αθήνα 1999.

* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας

Διαβάστε επίσης:

Οι επόμενες κινήσεις του ΠΑΣΟΚ μετά τις εξελίξεις στον ΣΥΡΙΖΑ

ΚΚΕ: Απεργιακός ξεσηκωμός απέναντι στο νομοσχέδιο – «τερατούργημα»

Παράταση του ρωσο-ουκρανικού πολέμου φθοράς