Πρωταγόρας, ο τολμηρός εισηγητής της αθεΐας

Μια από τις βασικότερες εκδηλώσεις ριζοσπαστισμού στην ιστορία της ανθρωπότητας ήταν η ευθεία αμφισβήτηση από μεγαλοφυείς διανοητές της εδραιωμένης στη συνείδηση των λαών ύπαρξης ανώτερων πλασμάτων, γνωστότερων ως θεοτήτων.

Θα έλεγε κανείς ότι οι θεοί γεννήθηκαν με τα ιερατεία ως η βασικότερη συνεκτική πολιτισμική ύλη – αυτή που θα συγκροτούσε ένα modus vivendi για την κοινωνία και τα άτομα. Οι πρώτες ιστορικές ένδειξης αμφισβήτησης της ύπαρξης των θεών απαντώνται στους Έλληνες σοφιστές, με πρώτον και σημαντικότερο τον Πρωταγόρα.

«Για τους θεούς δεν μπορώ να γνωρίζω τίποτα: ούτε

ότι υπάρχουν, ούτε ότι δεν υπάρχουν, ούτε τι λογής μορφή έχουν. Γιατί είναι πολλά τα όσα εμποδίζουν να τους γνωρίσουμε. Από τη μία το άδηλον του ζητήματος και από την άλλη η συντομία της ανθρώπινης ζωής» (από το έργο «Περί Θεών»). Καθαρότερα δεν μπορούσε να διατυπωθεί ένας πρώιμος αγνωστικισμός που σβήνει τον μύθο από την παράδοση της ελληνικής ζωής! Εξαιτίας του έργου του ο Πρωταγόρας κατηγορήθηκε ως άθεος από τον Πυθόδωρο, εκπρόσωπο της συντηρητικής Αθήνας και διαπρύσιο αντίπαλο των σοφιστών, ο οποίος ανήκε στον κύκλο των ολιγαρχικών υποκινητών του πραξικοπήματος του 411 π.Χ. Ο φιλόσοφος καταδικάστηκε και διώχθηκε από την Αττική, τα δε βιβλία του κάηκαν δημοσία στην Αγορά…

Από αχθοφόρος φιλόσοφος

Ο Πρωταγόρας γεννήθηκε στα Άβδηρα και έζησε πιθανόν κατά το διάστημα 491 – 411 π.Χ . Υπήρξε σύγχρονος ενός άλλου σπουδαίου συμπολίτη του, του μεγάλου Δημόκριτου. Το αρχικό του επάγγελμα ήταν αχθοφόρος! Τον ανακάλυψε ο Δημόκριτος, τον πήρε κοντά του και τον έκανε γραμματέα και μαθητή του. Βασικές πηγές για τον βίο και το έργο του Πρωταγόρα είναι, πρώτα από όλα, ο ομώνυμος πλατωνικός διάλογος, οι «Βίοι Φιλοσόφων» του Διογένη Λαέρτιου (3ος αι. μ.Χ.) και οι σχετικές αναφορές στο έργο του Σέξτου Εμπειρικού. Ο Πρωταγόρας έδρασε προπάντων στην Αθήνα, όπου ήρθε κατά τα μέσα του 5ου αιώνα. Εκεί γνωρίστηκε με τον κύκλο του Περικλή από τον οποίο, μάλιστα, εκτιμήθηκε ιδιαίτερα, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι ο μεγάλος πολιτικός τού ανέθεσε να συντάξει έναν καταστατικό χάρτη για την αποικία των Θουρίων, το πανελλήνιο αυτό κέντρο που ιδρύθηκε από την Αθήνα το 444 π.Χ. Όταν καταδικάστηκε για αθεΐα και ασέβεια, ο Πρωταγόρας προσπάθησε να διαφύγει στη Σικελία. Λένε όμως ότι πέθανε όταν το πλοίο που τον μετέφερε εκεί ναυάγησε…

Κομμάτια κι αποσπάσματα

Υπήρξε παραγωγικότατος συγγραφέας, αλλά καθώς τα συγγράμματά του κάηκαν, γνωρίζουμε τη διδασκαλία του μόνο από σπαράγματα κειμένων και από την πλατωνική κριτική. Στον Διογένη τον Λαέρτιο διαβάζουμε έναν μακρύ κατάλογο των έργων του σοφιστή, όπου συνενώνει τίτλους διαφόρων τεχνικών συγγραμμάτων. Όπως μαρτυρούν οι τίτλοι των έργων του – από τα οποία σώθηκαν ελάχιστα αποσπάσματα – τα περισσότερα πραγματεύονταν ζητήματα πολιτικά και ηθικά. Υπήρξαν όμως και συγγράμματα για τη ρητορική και τη γραμματική, ενώ ασχολήθηκε και με την παιδαγωγική και τα μαθηματικά. Ορισμένες πληροφορίες για τη διδασκαλία του διέσωσαν και διάφοροι συγγραφείς (δοξογράφοι) αλλά και ο Πλάτωνας, που του αφιέρωσε τον φερώνυμο διάλογό του. Όπως και οι σπουδαιότεροι σοφιστές, έτσι κι ο Πρωταγόρας καταπιάνεται και με κατηγορίες που παίζουν σημαίνοντα ρόλο στη μεταγενέστερη σκέψη, όπως τη διάκριση νόμου και φύσης.

Ο υπερασπιστής των αρχών της δημοκρατίας

Το σημαντικότερο σύγγραμμά του ήταν το «Αλήθεια ή Καταβάλλοντες» (H αλήθεια ή Οι λόγοι που νικούν), που αρχίζει με την περίφημη φράση «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπον είναι, των μεν όντων ως έστι, των δε μη όντων ως ουκ έστιν» («Για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος, γι’ αυτά που υπάρχουν ότι υπάρχουν, για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν…»). Σ’ αυτήν την ιστορική του φράση ο Πρωταγόρας συνοψίζει ουσιαστικά όλη τη διδασκαλία του, ενώ εδώ βρίσκεται και η βάση της σοφιστικής κοσμοθεωρίας. Η βασική ιδέα του Πρωταγόρα είναι ότι οι αισθήσεις μας είναι οι δημιουργοί της πραγματικότητας που βιώνει ο κάθε άνθρωπος, δηλαδή «όπως φαίνονται ότι είναι τα πράγματα, έτσι και είναι για εμένα και όπως σου φαίνονται εσένα, έτσι είναι για εσένα». Παρ’ όλα αυτά, ο ανθρωπιστικός σχετικισμός στη σκέψη του Πρωταγόρα και των περισσοτέρων σοφιστών δεν οδηγούσε στον αμοραλισμό ούτε στη χαλάρωση των ηθικών αρχών που απαιτούνται στην πόλη. Ο Πρωταγόρας μπορεί να θεωρούσε όλες τις γνώμες ισότιμες αλλά οπωσδήποτε δεν τις θεωρούσε ισοβαρείς. Το δικαίωμα σε κάποια άποψη για οποιοδήποτε ζήτημα είναι σεβαστό για κάθε πολίτη αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι αυτή η άποψη είναι οπωσδήποτε και πάντα σωστή. Το κριτήριο της ορθότητας είναι τα αποτελέσματα αυτής της γνώμης. Το αποτέλεσμα της γνήσιας σοφιστικής σκέψης, λοιπόν, έπρεπε να καθοδηγήσει τον πολίτη στο να προσαρμοστεί σε ένα σύστημα δοκιμασμένων, εκ του αποτελέσματος, ηθικών αξιών και όχι στην άρνηση οποιασδήποτε ηθικής. Η μέθοδος βέβαια ήταν καινοφανής αλλά το προτεινόμενο σύστημα ήταν λογικά διαρθρωμένο και προσαρμοσμένο στις απώτερες, γενικά παραδεκτές, επιθυμίες του Δήμου όπως την έννομη τάξη, την ισονομία, την ευμάρεια, τη στρατιωτική ισχύ κ.λπ.

Με την απόρριψη της μοναδικής, αντικειμενικής αλήθειας, η πλειοψηφία αναγορεύεται σε τελικό κριτή για το τι πρέπει να γίνεται πιστευτό. Έτσι ο Πρωταγόρας οδηγήθηκε στην υπεράσπιση του νόμου, των κοινωνικών συμβάσεων και της παραδοσιακής ηθικής. Ενώ κατά την περίφημη δήλωσή του, δεν ήξερε τίποτε για την ύπαρξη των θεών, ήταν βέβαιος ότι έπρεπε να λατρεύονται επειδή αυτή ήταν η άποψη της μεγάλης πλειονότητας των πολιτών. Αυτή η στάση οδήγησε τους σοφιστές στην υπεράσπιση των αρχών της δημοκρατίας ενώ οι επικριτές τους, με πρώτο τον Πλάτωνα, ήταν φυσικά ολιγαρχικοί.

Ο Πρωταγόρας είχε την άποψη ότι η μάθηση χρειάζεται τη φυσική ικανότητα και την άσκηση. Δεν αντιτίθετο στην αρχαϊκή – κλασική πεποίθηση για τη μεγάλη αξία της φυσικής ικανότητας, απλώς προσέθετε και την παιδαγωγική επίδραση. Το θεμέλιο της δραστηριότητάς του ως διδασκάλου ήταν η εκπαίδευση του «πολιτικού ανθρώπου». Ο Πρωταγόρας ήταν πιθανόν ο πρώτος δάσκαλος που δίδασκε με ανταμοιβή και ήταν ξακουστός για τα υψηλά δίδακτρα που χρέωνε! Ασχολήθηκε επίσης με τη γλωσσολογία και θεωρείται ο θεμελιωτής της ελληνικής γραμματικής.

Η ανάπτυξη της σοφιστικής είναι συνυφασμένη με την εμφάνιση της αρχαίας δημοκρατίας. Με τις αλλαγές που συντελούνται κατά τον 7ο και τον 6ο αι. π.Χ., η παραδοσιακή πολιτική κυριαρχία της έγγειας αριστοκρατίας αμφισβητείται και νέες κοινωνικές δυνάμεις – έμποροι, βιοτέχνες, ναυτικοί, ελεύθεροι μικροκαλλιεργητές – αποκτούν πολιτικό ρόλο. Στο πλαίσιο της δημοκρατίας δεν αρκεί πλέον η αριστοκρατική καταγωγή για την εξασφάλιση της πολιτικής εξουσίας. Η διευρυμένη σύνθεση της Εκκλησίας του Δήμου, η οποία αποτελεί το κυρίαρχο πολιτειακό όργανο, και η αρχή της πλειοψηφίας βάσει της οποίας λαμβάνονται οι αποφάσεις, χρειάζονται πολίτες με μεγάλη ρητορική πειθώ! Οι σοφιστές είναι – όλοι ανεξαιρέτως – και διδάσκαλοι (αμειβόμενοι) ρητορικής!

Παρ’ όλη όμως τη σημασία τους, το έργο τους πολεμήθηκε στην αρχαιότητα και αγνοήθηκε στη συνέχεια. Η επικράτηση της πλατωνικής – αριστοτελικής παράδοσης, με τη βεβαιότητά της για τη δυνατότητα απόκτησης βέβαιης γνώσης και με την απόρριψη του σχετικισμού στην ηθική, λειτούργησε καταλυτικά σε αυτή την εξέλιξη.

Μόνο κατά τον 19ο αιώνα ο κορυφαίος Γερμανός φιλόσοφος Χέγκελ «επανένταξε» τους σοφιστές στην ιστορία της φιλοσοφίας. Σήμερα οι σοφιστές αντιμετωπίζονται ως μεγάλοι στοχαστές και διαμορφωτές της δυτικής σκέψης.

Διαβάστε επίσης:

Η εν δήμω και εν οίκω καθημερινότητα των αρχαίων Αθηναίων

Αφιέρωμα: 100 χρόνια από τη Συνθήκη της Λωζάννης – Ο τραγικός επίλογος της Μεγάλης Ιδέας

Αφιέρωμα – 100 χρόνια από τη συνθήκη της Λωζάννης: Υπογράφοντας στη Λωζάννη