Τα δάση μας δεν προστατεύονται από την πυρκαγιά αλλά για την πυρκαγιά!

Η ιστορία και η δράση των πυρκαγιών δίδαξε την ανθρωπότητα, καθόρισε την διαμόρφωση ορισμένων οικοσυστημάτων, άσκησε -και ασκεί- εξελικτική πίεση στους οργανισμούς οι οποίοι απέκτησαν -και ενδέχεται να αποκτήσουν- προσαρμοστικούς μηχανισμούς.

Τα μεσογειακά οικοσυστήματα, μέσα από αυτούς τους μηχανισμούς - αποτέλεσμα μιας μακραίωνης εξέλιξης, έχουν αναπτύξει προσαρμογές στην φωτιά. Οι προσαρμογές αυτές προσδίδουν στα είδη χαρακτηρισμού της μεσογειακής κλιματικής ζώνης κάποια μοναδικά χαρακτηριστικά επιβίωσης και αναγέννησης

μετά από μια πυρκαγιά. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι από αρχαιοτάτων χρόνων, οι αυτόχθονες της περιοχής, αντιλαμβανόμενοι τις προσαρμογές των φυτών, χρησιμοποιούσαν την φωτιά ως εργαλείο και σύμμαχό τους για την ρύθμιση της διαδοχής της βλάστησης.

Παρ’ όλα αυτά, τα τελευταία χρόνια έχουν κάνει την εμφάνισή τους οι “Mέγαπυρκαγιές” οι οποίες στο πέρασμα τους αφήνουν τεράστιες περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις, όσο και απώλειες ανθρώπινων ζωών. Δεν είναι λίγα τα παραδείγματα από το πρόσφατο παρελθόν…

Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που συντείνουν στο φαινόμενο αυτό και ποιο ρόλο παίζουν;

Πολλές φορές ακούμε για το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, το οποίο την περίοδο που διανύουμε έχει επέλθει στο επίπεδο της κλιματικής κρίσης! Ο “βομβαρδισμός” του φαινομένου αυτού στον γενικό πληθυσμό, έχει δημιουργήσει δύο στρατόπεδα απόψεων: με τους “δύσπιστους” πολλές φορές να επικαλούνται θεωρίες συνομωσίας αλλά και τους “φανατικούς οπαδούς” που καταχρώνται τον όρο. Για να απαντήσουμε λοιπόν τα πιο πάνω ερωτήματα, θα πρέπει να εξετάσουμε και να αναλύσουμε όλα τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν τα δασικά οικοσυστήματα σήμερα.

Αφήνοντας για λίγο την κλιματική αλλαγή στο περιθώριο – σας προϊδεάζω για την αντισυστημική προσέγγιση στο θέμα αυτό. Η εξέλιξη των δασικών μεσογειακών οικοσυστημάτων αλλά και των κοινοτήτων της περιοχής άλλαζε με τάχιστους ρυθμούς τις τελευταίες δεκαετίες συσσωρεύοντας τροφή για τις αδάμαστες πλέον πυρκαγιές.

Εάν πηγαίναμε πίσω στο χρόνο 1-2 γενεές θα βλέπαμε τους κατοίκους στα ορεινά και στην ύπαιθρο να ήταν αυτάρκες, εξασφαλίζοντας στο μέγιστο τα γεωργικά και κτηνοτροφικά τους αγαθά. Η ενασχόληση τους με τον γεωργοκτηνοτροφικό τομέα συνέβαλε στη μέχρι πρότινος μωσαϊκότητα του τοπίου, ευνοώντας και την βιοποικιλότητα της περιοχής. Οι αγροί και τα δάση βόσκονταν κυρίως από αιγοπρόβατα, μειώνοντας την ποώδη και θαμνώδη βλάστηση, με την ταυτόχρονη αύξηση της υψομετρικής διαφοράς μεταξύ του υπορόφου και του ανωρόφου της δασικής κάλυψης.

Οι αγροδασικές λειτουργίες έχουν σχεδόν εξαφανιστεί λόγω της εγκατάλειψης της υπαίθρου, αφήνοντας τα οικοσυστήματα στο έλεος της φύσης. Η εισβολή της άγριας βλάστησης μετέτρεψε τους αγρούς σε δασικές εκτάσεις, αυξάνοντας τον κίνδυνο έναρξης, αλλά και επέκτασης της πυρκαγιάς η οποία πλησιάζει ολοένα και πιο κοντά στους πυρήνες των χωριών. Από την άλλη, η δασοπονία ασκείται πλέον με φειδώ και κατά αποκλειστικότητα από την αρμόδια δασική υπηρεσία, το Τμήμα Δασών, με στόχο όχι τόσο στην εμπορεία και στην ενίσχυση της οικονομίας του ξύλου, αλλά την αραίωση για την μείωση του ανταγωνισμού πόρων μεταξύ των ατόμων των δασικών ειδών.

Σαν να μην έφταναν αυτά, οι «φανατικοί οπαδοί» της κλιματικής αλλαγής, βαφτίζοντας τους εαυτούς τους τις περισσότερες φορές ως οικολόγους/περιβαλλοντολόγους, δρουν ακτιβιστικά – και καθόλου επιστημονικά- με στόχο την καθολική προστασία του περιβάλλοντος: “Κανένα δέντρο δεν πρέπει να υλοτομείται! Ούτε καν αυτό εκεί στο χωράφι του γείτονα!”. Μερικοί απ’ αυτούς μάλιστα κατέχουν καίριες θέσεις σε κυβερνητικά σχήματα λήψης αποφάσεων αλλά και σε περιβαλλοντικές ΜΚΟ. Το γεγονός αυτό προκαλεί μια οπισθοδρόμηση που στρεβλώνει την ουσιαστική επίλυση των περιβαλλοντικών προκλήσεων.

Ξεχάσαμε ή/και αρνούμαστε την σημασία του ξύλου ως το πιο οικολογικό υλικό.

Οι δασικές εκτάσεις απέκτησαν ανεκτίμητη αξία, η οποία εκμεταλλεύεται για άντληση χορηγιών από Ευρωπαϊκά προγράμματα. Όλα τα διαχειριστικά σχέδια συγκεντρώνονται στις προστατευόμενες περιοχές ή στις υποψήφιες για προστασία, στις οποίες τέθηκαν αυστηρές απαγορεύσεις.

“Δεν υλοτομούμε”, “(Προστατεύουμε) γιατί ξεχάσαμε την αξία του ξύλου”, “Δεν διαχειριζόμαστε τα δάση για την παραγωγή τεχνητής ξυλείας γιατί κανένας δεν ασχολείται με διαχειριστικά σχέδια υλοτομίας”, “Δεν, δεν…”.

Τα δάση, τόσο στη Κύπρο όσο και στην Ελλάδα, δεν προστατεύονται από την πυρκαγιά αλλά για την πυρκαγιά! Αφήνουμε τον φυσικό μας πλούτο έρμαιο της φωτιάς!

Αποτύχαμε.

Εν τω μεταξύ, οι πυρκαγιές εξαπλώνονται με γοργούς ρυθμούς και έχουν κάψει μεγάλη έκταση “προστατευόμενης” πυκνής βλάστησης η οποία άλλοτε δέσμευε μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα. Τελικά, ο στόχος αποθήκευσης άνθρακα απέτυχε…

Τόνοι αερίων του θερμοκηπίου αλλά και αιθάλης απελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα εντείνοντας το φαινόμενο. Η ατμόσφαιρα γίνεται αποπνικτική και πυροδοτεί μια μεγάλη ομάδα ατόμων του “καναπέ” να απαιτούν την άμεση κατάσβεση των πυρκαγιών επιρρίπτοντας τις ευθύνες στα αρμόδια τμήματα, πού κατά ένα παράδοξο λόγο είναι υποστελεχωμένα.

Η πανίδα κατέρρευσε, δεν ακούγονται πια κελαηδίσματα, οι αγροτικές καλλιέργειες καταστράφηκαν, μειώθηκε το θήραμα… Όλα αυτά, με τις αλυσιδωτές τους επιπτώσεις, αμβλύνουν το κόστος, είτε αυτό είναι περιβαλλοντικό, οικονομικό ή/και ψυχολογικό.

Ο ρόλος της κλιματικής αλλαγής.

Η διάδοση της πυρκαγιάς στις περιοχές της Μεσογείου είναι ένα περίπλοκο ζήτημα με πολλές συνιστώσες, όπως το κλίμα, η βλάστηση, η τοπογραφία και η ανθρώπινη δραστηριότητα.

Θα ήταν σωστό προτού επιρρίψουμε τις ευθύνες στην κλιματική αλλαγή, να αναφέρουμε ότι η μεγαλύτερη αίτια έναρξης δασικών πυρκαγιών είναι ο ανθρώπινος παράγοντας με ποσοστό πάνω από 90%.

Η κλιματική αλλαγή ως φαινόμενο από μόνη της θα μπορούσε να προκαλέσει την έναρξη μιας πυρκαγιάς εάν για παράδειγμα επηρεαζόμασταν από ενδεχόμενες ξηρές καταιγίδες με έντονο ηλεκτρικό φορτίο (ηλεκτροκαταιγίδες). Στην περίπτωση αυτή, η πτώση των κεραυνών σε συνδυασμό με τις συνθήκες ξηρασίας θα ευνοούσαν την έναρξη πυρκαγιών.

Παρόλα αυτά, η κλιματική αλλαγή επηρεάζει την συμπεριφορά μια πυρκαγιάς και την ταχύτητα εξάπλωσης της αφού επενεργεί σε μια πληθώρα παραγόντων: Η αλλαγή στα πρότυπα βροχοπτώσεων, η αύξηση της περιόδου ξηρασίας, οι παρατεταμένοι καύσωνες και η μεγάλη ταχύτητα των ανέμων, αποτελούν τα “εκρηκτικά συστατικά”.

Και δεν είναι μόνο οι πυρκαγιές…

Η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στην ανθεκτικότητα των δασών είναι δεδομένη. Η μείωση της παραγωγικότητας αλλά και της επιτυχίας της φυσικής αναγέννησης λόγω ξηρασίας αλλά και η αύξηση των προσβολών, συνδράμουν στην μείωση της πολυπλοκότητας και της βιοποικιλότητας των δασών, αλλοιώνοντας την δομή και τον τύπο τους.

Να διαφυλάξουμε το έδαφος ως κόρην οφθαλμού.

Έρευνες έχουν αποδείξει τις επιπτώσεις των πυρκαγιών μεγάλης έντασης. Οι μεγάλες καμένες εκτάσεις που αφήνουν στο πέρασμα τους, προκαλούν σοβαρά περιβαλλοντικά προβλήματα, απώλεια περιουσιών και ζωών, καθώς εκθέτουν το έδαφος στη διάβρωση η οποία ευνοείται και από το ανάγλυφο της περιοχής.

Το έδαφος μπορεί να χαρακτηριστεί ως η πιο πλούσια τράπεζα! Εκεί, σε βάθος λίγων εκατοστών, υπάρχει ένας αναρίθμητος πλούτος γενετικού υλικού ο οποίος ενεργοποιείται – άλλη μια προσαρμογή – για την γρήγορη ανάκαμψη των καμένων εκτάσεων. Οι πρωτοπόροι - τα ποώδη φυτά - που πολλές φορές τα παραγνωρίζουμε, έχουν έναν πολύ κρίσιμο ρόλο στα αρχικά στάδια της ανάκαμψης: είναι αυτά που θα αποτρέψουν τη διάβρωση του εδάφους, θα προσελκύσουν την πανίδα, θα εμπλουτίσουν το έδαφος με θρεπτικά και θα διασφαλίσουν τις κατάλληλες συνθήκες για την αναγέννηση των ξυλωδών ειδών.

Από την Αδιαφορία στην Αειφορία – Προσαρμογή και αύξηση της ανθεκτικότητας των μεσογειακών δασών.

Ξέρετε, τα δάση δεν είναι μόνο για οξυγόνο… Μπορούν να μας προσφέρουν πολλά προϊόντα και υπηρεσίες που είτε δεν αναγνωρίσαμε ποτέ ή που αδιαφορούμε.

Για να μπορέσουμε να πετύχουμε τον στόχο της προστασίας των δασών μας από τις μέγα-πυρκαγιές, θα πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τον πολυλειτουργικό τους ρόλο. Ας αφήσουμε πίσω τις ακτιβιστικές αντιλήψεις δήθεν για καθολική προστασία του περιβάλλοντος και ας φέρουμε πίσω τους ανθρώπους στα δάση! Έχουν πολλά να μας προσφέρουν! Η διαχείριση των δασών λοιπόν πρέπει να βασίζεται στην Αειφορία ( αεί + φέρω= πάντα φέρω) και αυτό επιτυγχάνεται μόνο με την πολυλειτουργική διαχείρισή τους.

Απαιτείται η άμεση διάθεση των απαραίτητων οικονομικών πόρων και ο εκσυγχρονισμός της δασικής υπηρεσίας με καταρτισμένο προσωπικό και τεχνολογία, προκειμένου να υιοθετηθούν σύγχρονες πρακτικές και προσεγγίσεις στην διαχείριση των δασών. Η οικονομική εκμετάλλευση των δασών θα αποτελέσει και την κινητήρια δύναμη για την τόνωση των παραδασόβιων ορεινών κοινοτήτων, εξασφαλίζοντάς τους μια βιώσιμη ενασχόληση. Σημαντικό είναι να μην ξεχνάμε και τις δευτερεύουσες καρπώσεις, τα Μη Ξυλώδη Δασικά Προϊόντα (ΜΞΔΠ), τα οποία κατέχουν και αυτά θέση στην οικονομία του δάσους και μπορούν να στηρίξουν τις τοπικές κοινότητες.

Η αδιαφορία για την οικονομία του ξύλου θα πρέπει να αναθεωρηθεί, δημιουργώντας τις κατάλληλες υποδομές επεξεργασίας αλλά και προώθησης της εγχώριας ξυλείας στο κατασκευαστικό τομέα, με ταυτόχρονη πιστοποίηση του ως οικολογικό υλικό χαμηλού αποτυπώματος άνθρακα. Οι υλοτομίες θα γίνονται πάντα με γνώμονα την αειφορία, αλλά και την αύξηση της ανθεκτικότητας των δασών μας, μέσω του εμπλουτισμού με νέο γενετικό υλικό για την δημιουργία μικτών συστάδων. Επιπλέον, οι υλοτομίες θα μπορούσαν να συνδράμουν και να ενισχύσουν το πεδίο της έρευνας αλλά και της διαχείρισης των οικοσυστημάτων για την αύξηση της βιοποικιλότητας και της θηραματοπανίδας. Ένα δάσος με διάκενα θα βοηθήσει τους πληθυσμούς των θηραματικών ειδών να ανακάμψουν από την αυξημένη πίεση που δέχονται λόγω του μεγάλου ποσοστού κυνηγών στο νησί. Για να γίνει αυτό εφικτό, θα πρέπει επιτέλους τα αρμόδια κυβερνητικά τμήματα να αποκτήσουν ουσιαστική επικοινωνία και πνεύμα συνεργασίας.

Να επαναφέρουμε τα αγροδασολιβαδικά συστήματα και την εκτατική κτηνοτροφία. Τα συστήματα αυτά χαρακτηρίζονται ως υψηλής οικολογικής και οικονομικής αξίας, ενώ ταυτόχρονα μειώνουν τον κίνδυνο μετάδοσης της πυρκαγιάς. Δυστυχώς, πολλά από αυτά έχουν εγκαταλειφθεί λόγω της αστυφιλίας αλλά και των λανθασμένων αποφάσεων της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ) των περασμένων ετών. Θα πρέπει να οργανωθεί η εκτατική κτηνοτροφία όχι μόνο για τον έλεγχο της εύφλεκτης ξηρής βιομάζας αλλά και για την παραγωγή υψηλής ποιότητας προϊόντων, την μείωση της χρήσης αντιβιοτικών αλλά και της καλή διαβίωση των ζώων.

Είναι κατανοητό λοιπόν ότι οι γρήγορα μεταβαλλόμενες κοινωνικές, πολιτικές και κλιματικές συνθήκες δημιούργησαν ένα πολύ ευνοϊκό και επικίνδυνο περιβάλλον για την διάδοση και επέκταση των πυρκαγιών. Για τους λόγους αυτούς θα πρέπει να σταματήσουμε να επιρρίπτουμε όλη την ευθύνη στην κλιματική αλλαγή και να αρχίσουμε άμεσα δουλειά. Χρειάζεται σοβαρότητα και κατανόηση της κατάστασης, ώστε να αποφύγουμε τις λανθασμένες αποφάσεις και να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα στην ρίζα τους. Δυστυχώς, αυτό δεν εξαρτάται πάντα από την καλή θέληση, αλλά από τους οικονομικούς πόρους που διαθέτουν οι εκάστοτε κυβερνήσεις.

Μην ξεχνάτε ότι οι πυρκαγιές είναι αδύνατο να εξαλειφθούν…

Μιχάλης Παπαχαραλάμπους,

MSc Διαχείριση Δασικών Οικοσυστημάτων

MSc Βιοïατρικές Επιστήμες

BSc Βιολογία