Τα μηνύματα θα είναι πάντα επίκαιρα

Γράφει ο ΧΑΡΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΠΟΥΛΟΣ

Ο μεγάλος βάρδος της εθνικής μας ποίησης, Κωστής Παλαμάς, γράφει: «Χρωστάμε σε όσους ήρθαν, πέρασαν, θα ’ρθούνε, θα περάσουν. Κριτές θα μας δικάσουν οι αγέννητοι, οι νεκροί». Συνδέει έτσι την πορεία του ελληνισμού στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Χρέος μας, λοιπόν, είναι μακριά από προκαταλήψεις και ιδεολογήματα, να αναδείξουμε εκείνα τα γεγονότα και τους κυριότερους παράγοντες

που συνέβαλαν αποφασιστικά στον μεγάλο ξεσηκωμό του γένους για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ: Με την επικράτηση του Χριστιανισμού στην Ελλάδα, η λέξη Έλλην έγινε συνώνυμη με την ειδωλολατρία και τους Ολύμπιους θεούς κι έτσι, η λέξη σχεδόν ξεχάστηκε. Η όποια μετέπειτα προσπάθεια για επιστροφή στο κλέος των κλασικών χρόνων έπεσε στο κενό. Η αναβίωση του ελληνισμού αρχίζει μετά την κατάληψη της βασιλεύουσας από τους Φράγκους, το 1204, με τη συγκρότηση ενός συνδέσμου νεοελληνικής Αναγέννησης στην αυτοκρατορία της Νίκαιας, με στόχο την εκδίωξη των Φράγκων και την ίδρυση μιας νεοελληνικής αυτοκρατορίας. Η προσπάθεια αυτή κερδίζει έδαφος, αλλά ριζώνει σαν ιδέα στην Πελοπόννησο και συγκεκριμένα στο Δεσποτάτο του Μυστρά, όπου η έννοια Νέος Ελληνισμός παίρνει «σάρκα και οστά», με τις ιδέες του Πλήθωνος του Γεμιστού και άλλων φιλοσόφων, που επιδιώκουν να καταστούν οι ιδέες τους κτήμα του λαού και να οικοδομηθεί έτσι η νεοελληνική εθνική συνείδηση. Προτείνει τη σύσταση εθνικού στρατού και διατυπώνει την άποψη ότι το αναγεννώμενο κράτος πρέπει να στηρίζεται στη διοικητική αρμοδιότητα και στις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Διακηρύσσει ότι η γη ανήκει στον καλλιεργητή της και θέτει –μεταξύ άλλων– ως προϋπόθεση της ελληνικής δημοκρατίας, την «κυριαρχία των αρίστων», ακολουθώντας σε αυτό το σημείο τις πολιτικές ιδέες του Πλάτωνος. Υποστηρίζει ότι το κράτος πρέπει να υπηρετεί το έθνος, να διαφυλάσσει τον αυτόχθονα πολιτισμό και να αυτοπροσδιορίζει την πολιτιστική του ζωή. Προσδίδει κοινωνικές διαστάσεις στην έννοια της αρετής, ενώ απέναντι στο θεοκρατικό Βυζάντιο αντιτάσσει την ελεύθερη εθνική συνείδηση και τον ελεύθερο πολίτη.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ: Μπορεί μετά την Άλωση οι Οθωμανοί να έδωσαν τη θρησκευτική εξουσία στον πατριάρχη, ωστόσο, τον σημαντικό ρόλο για την αφύπνιση και τον τελικό ξεσηκωμό του γένους μας τον έπαιξε ο κατώτερος Κλήρος. Τα μικρά ξωκλήσια που κατασκευάζονταν σε χαλεπούς καιρούς, με πρόχειρο τρόπο στις ορεινές περιοχές, αποκτούν μια ιδιαίτερη σημασία και προετοιμάζουν τη συγκρότηση και τη σύνδεση της θρησκευτικής και εθνικής συνείδησης, καθώς ο κλήρος αυτός είναι ριζωμένος στο κοινοτικό έδαφος και κοντά στον λαό. Κατά τον ιστορικό Δανιηλίδη, «Εις τον χώρον της ελληνικής κοινότητος εξανατολίσθη το έθνος και εξελληνίσθη η Εκκλησία, όστις αποφασιστικός ηυνόησε την επιβίωσιν του Νέου Ελληνισμού». Ο τοπικός κλήρος των ελληνικών κοινοτήτων αποδέχτηκε την ταύτιση Εκκλησίας και Έθνους σε αντίθεση με το Πατριαρχείο, το οποίο τα πρώτα χρόνια ήταν αναγκασμένο πολλές φορές να παίρνει θέση αμυντική και να είναι συχνά αντιδραστικότερο από τους Φαναριώτες που επεδίωκαν συστηματικά τη μετατροπή της οθωμανικής αυτοκρατορίας σε ελληνοοθωμανική. Σημειώνεται ότι ο απλός και κατώτερος Κλήρος εκκλησίαζε και κατηχούσε τους πιστούς, κατά τη διάρκεια της δουλείας και αποσκοπούσε πέραν των θρησκευτικών καθηκόντων να εμπεδώσει και να θερμάνει την εθνική νοσταλγία για την απελευθέρωση του γένους.

ΟΡΕΙΝΕΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΚΛΕΦΤΕΣ: Είναι αναμφίβολο ότι η τουρκοκρατία προκάλεσε μια μετατόπιση του ελληνικού πληθυσμού. Αρκετοί βρήκαν καταφύγιο στα ενετικά νησιά και στα κάστρα των Βενετών, ενώ άλλοι στα απρόσιτα βουνά. Όταν οι βενετικές κτήσεις έπεσαν στα χέρια των Οθωμανών, μεγάλο μέρος των Ελλήνων κατέφυγε στο εσωτερικό της χώρας και κατευθύνθηκε προς τα βόρεια. Αυτή η μετατόπιση του πληθυσμού βοήθησε στην αναγέννηση του έθνους και στον περιορισμό του εξισλαμισμού κατά τον ιστορικό Βακαλόπουλο. Η ιστορική αυτή αλήθεια επιβεβαιώνεται μετά τη δημοσίευση των οθωμανικών αρχείων και αποδεικνύεται περίτρανα ότι τα περισσότερα χωριά κατοικούνταν από Έλληνες και λίγους ορθόδοξους Αρβανίτες που εξελληνίστηκαν σταδιακά. Είναι, λοιπόν, ανεκτίμητη η προσφορά τους πριν, κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά την Επανάσταση, γιατί όλοι αυτοί ως ελεύθεροι χωρικοί ζούσαν από τις εκχερσώσεις δασικών περιοχών που τις μετέτρεπαν σε καλλιεργήσιμες, καθώς και από την εκτροφή αιγοπροβάτων. Κατοικούσαν σε ημιμόνιμους καταυλισμούς τους θερμούς μήνες, ενώ τους ψυχρούς νοίκιαζαν στις πεδινές περιοχές τα τσιφλίκια των ισχυρών (Οθωμανών, αλλά και προκρίτων), που αναζητούσαν εργατικά χέρια για να αυξήσουν τις προσόδους τους. Με τον τρόπο αυτόν, συνέβαλαν όχι μόνο στη διατήρηση, αλλά και στην ενίσχυση του ελληνικού στοιχείου στις γύρω περιοχές.
Στους κλεφτοκαπεταναίους και τους κλέφτες, καθώς και στους ανώνυμους αγωνιστές ενσαρκώνεται η λευτεριά. Όσοι δεν συμφιλιώνονται με τους κατακτητές καταφεύγουν στα βουνά και ζουν εκεί με τα άρματα στο χέρι. Νόμος τους ήταν το δίκαιο του ισχυρότερου, επάγγελμά τους ο αέναος πόλεμος κατά του κατακτητή και βιοπορισμός τους η λεία από τους Οθωμανούς και τους πλούσιους Έλληνες. Κοντά τους στάθηκαν οι αγροτοκτηνοτρόφοι, ο απλός κλήρος και οι καλόγεροι. Το ήθος των κλεφτών που εκφράζεται καλύτερα στη μεγαλόπρεπη συλλογή των κλέφτικων τραγουδιών έδινε έμφαση στην προσωπική τιμή, τη γενναιότητα, την αντίσταση στην πείνα και τα βασανιστήρια, στην μπέσα και στα σπάνια φυσικά χαρίσματα, ενώ αποτέλεσαν πρότυπα αντίστασης και πηγή θάρρους και αυταπάρνησης για τον καθημερινό υπό ζυγό Έλληνα.

ΚΟΤΖΑΜΠΑΣΗΔΕΣ – ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΕΣ: Αποτελούσαν πράγματι την προνομιούχο τάξη μεταξύ των Ελλήνων στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Συσσώρευαν πλούτο από τα φορολογικά και τα αστυνομικά καθήκοντα που τους είχαν ανατεθεί. Όμως, είχαν εθνική συνείδηση, παρέμειναν ορθόδοξοι, οι δεσμοί τους με την ελληνική παράδοση ήταν ακατάλυτοι και έβλεπαν τους Οθωμανούς ως κάτι ξένο και υποδεέστερο. Οι κοτζαμπάσηδες της χερσαίας μάλιστα Ελλάδος είχαν προτάξει το εθνικό χρέος από τα ταξικά τους συμφέροντα και βρέθηκαν συμφιλιωμένοι με την ελληνική ιστορία και τη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού σε αντίθεση με τους Φαναριώτες και το αρχοντολόι.

ΟΙ ΚΥΡΙΟΤΕΡΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΗΓΕΤΕΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

ΚΟΣΜΑΣ Ο ΑΙΤΩΛΟΣ (1714-1779): Με τα κηρύγματά του και με την παρουσία του ανά την ύπαιθρο απέβλεψε στην ηθική και κοινωνική μεταρρύθμιση της ελληνικής ζωής. Πίστευε ακράδαντα ότι η απλή ζωή, η αγάπη προς τον πλησίον, η αυτοθυσία, η κοινωνική δικαιοσύνη, η κοινή εργασία, η καταδίκη της αποθησαύρισης και της πολυτέλειας θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη νεοελληνική αναγέννηση. Τέλος, εκτός της πολλαπλής του δραστηριότητας, ήταν ο πρώτος κληρικός που υποστήριξε τα δικαιώματα της γυναίκας.

ΡΗΓΑΣ ΦΕΡΑΙΟΣ (1757-1798): Καλούσε όλους τους βαλκανικούς λαούς σε κοινό αγώνα για την ανατροπή της οθωμανικής κυριαρχίας. Παρά το γεγονός ότι ήθελε να αναγνωρίσει πολιτικά δικαιώματα και στους Τούρκους υπηκόους του νέου κράτους που οραματιζόταν παρέμενε πάντα συνειδητός Έλληνας. Ήταν επηρεασμένος από τις ιδέες της γαλλικής επανάστασης και ήθελε να αναθέσει στους Έλληνες ηγετικό ρόλο. Αφύπνισε την εθνική συνείδηση των Ελλήνων, αλλά ταυτόχρονα με τις πολυάριθμες μεταφράσεις του στις σλαβικές γλώσσες αγαπήθηκε και από τους λαούς των Βαλκανίων. Αναγνώριζε ισότητα αστικών δικαιωμάτων και την ανεξιθρησκία.

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΚΟΡΑΗΣ (1748-1833): Ο Κοραής είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού και μνημονεύεται κυρίως για τις γλωσσικές του απόψεις και την υποστήριξη της καθαρεύουσας. Μολονότι, όταν ξέσπασε η Επανάσταση, τήρησε αρνητική στάση, καθώς πίστευε ότι δεν είχαν ωριμάσει οι συνθήκες για να επιτευχθεί αυτονομία, στη συνέχεια προσπάθησε να βοηθήσει με διάφορα μέσα: αλληλογραφούσε με φιλέλληνες πολιτικούς κι έγραφε άρθρα σε ξένα έντυπα για να προβάλει την Επανάσταση.

Η ΦΙΛΟΜΟΥΣΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑ (ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΒΙΕΝΝΗΣ) ΚΑΙ Η ΦΙΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

Μετά τα Ορλωφικά (1770), οι Έλληνες και ο Ελληνισμός της Διασποράς πίστεψαν ότι μόνο με τις δικές τους δυνάμεις θα μπορούσαν να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό. Οι ιδεολογικές ζυμώσεις είχαν ως αποτέλεσμα τη σύσταση της Φιλομούσου Εταιρείας (φανερή) και της Φιλικής Εταιρείας (μυστική). Η πρώτη ιδρύθηκε στην Αθήνα το 1913, με τη στήριξη κυρίως των Άγγλων για λόγους φιλελληνικούς, αλλά και για την ενίσχυση της επιρροής τους στην περιοχή. Μεταξύ των άλλων, η εταιρεία είχε ως στόχο την ανύψωση του πνευματικού επιπέδου των υποδούλων, την ίδρυση σχολείων, την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, τη διαφύλαξη και τη μελέτη των αρχαίων μνημείων, που κινδύνευαν όχι μόνο από την αδιαφορία των Οθωμανών, αλλά ιδιαίτερα και από τη λεηλασία των αρχαιολατρών Ευρωπαίων (Έλγιν). Στη μεγάλη αυτή προσπάθεια, των φιλομούσων εταιρειών, συνέβαλε αποφασιστικά και ο Ιωάννης Καποδίστριας που έπεισε τον Τσάρο της Ρωσίας να βοηθήσει οικονομικά τους Έλληνες για να ιδρύσουν σχολεία και να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής τους.
Για τον σκοπό αυτόν, συστάθηκε και η Φιλόμουσος Εταιρεία της Βιέννης, όπου η συμβολή πλουσίων Ελλήνων και Φιλελλήνων ήταν καθοριστική. Εκτυπώθηκαν βιβλία, ενώ αρκετά Ελληνόπουλα σπούδασαν στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια με την οικονομική ενίσχυση της εταιρείας, τα οποία αργότερα επέστρεψαν στην Ελλάδα, όπου και πρωταγωνίστησαν στην πνευματική και πολιτική ζωή του τόπου.
Η Φιλική Εταιρεία, σε αντίθεση με τις φιλόμουσες εταιρείες, πρέσβευε ότι οι Έλληνες έπρεπε να δράσουν χωρίς χρονοτριβή και με δυναμικό τρόπο. Τρεις νέοι έμποροι (Ξάνθος, Τσακάλωφ, Σκουφάς) σύστησαν αυτήν τη μυστική εταιρεία, στις 14 Σεπτεμβρίου του 1814, με σκοπό να οργανώσει και να διεξάγει ένοπλο αγώνα κατά του κατακτητή. Η ιδέα ήταν παράτολμη, αλλά τόσο η πίστη στον Θεό όσο και ο πόθος για την ελευθερία ήταν άσβεστος.

Η επιστροφή του Κολοκοτρώνη

Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και άλλοι κλεφτοκαπεταναίοι, ιδιαίτερα από την ηπειρωτική Ελλάδα, είχαν καταφύγει στα Επτάνησα και κατατάχθηκαν στα γαλλο-βρετανικά-ρωσικά στρατεύματα, έχοντας έτσι αποκτήσει εμπειρία από τις μάχες των τακτικών στρατευμάτων. Πρώτος και καλύτερος αποβιβάζεται στη Μάνη ο Κολοκοτρώνης και απευθύνεται στους παλαιούς του συντρόφους, τους ενθαρρύνει και τους αποκαλύπτει το μυστικό της Φιλικής Εταιρείας, ότι η ώρα της εξέγερσης κοντοζυγώνει. Παράλληλα, ο Παπαφλέσσας ξεσηκώνει τον Μοριά απ’ άκρη σ’ άκρη, μεταφέροντας το μήνυμα για την έναρξη του αγώνα.
Οι Οθωμανοί, από τα τέλη του 1820, έχουν υποψίες πως οι Έλληνες κινητοποιούνται για την Επανάσταση. Για τον λόγο αυτόν, καλούν προκρίτους και μητροπολίτες στην Τρίπολη και όσοι απ’ αυτούς προσέρχονται τους φυλακίζουν. Ο Κολοκοτρώνης, μετά την αποβίβασή του στη Μάνη, με τους Μαυρομιχαλαίους και τους Μανιάτες απελευθερώνουν την Καλαμάτα και, στη συνέχεια, καταστρώνει και επιβάλλει στους άλλους οπλαρχηγούς το μεγαλεπήβολο και ριψοκίνδυνο σχέδιό του: να πολιορκήσει την Τριπολιτσά. Ωστόσο, ήταν πρώτα αναγκαία η στρατολόγηση ατάκτων, καθώς και η οργάνωση στρατοπέδων. Η ανταπόκριση της μεγάλης οικογένειας των Δεληγιαννέων, προκρίτων των Λαγκαδίων, καθώς και των Πλαπουταίων, κλεφτοκαπεταναίων από το Παλούμπα Ηραίας, ήταν άμεση. Οι δύο οικογένειες οργάνωσαν τα στρατόπεδα στου Μπέτσι και στο Ρένεσι, τα οποία συνέβαλαν αποφασιστικά στην πρώτη εκ του συστάδην μάχη στα στενά του Αγίου Αθανασίου στον Αλφειό ποταμό, όπου και κατατρόπωσαν τους Τούρκους. Ο Γέρος του Μοριά, αφού διασφάλισε λοιπόν τα νώτα του από τους Τουρκαλβανούς του Λάλα, προχώρησε κι αυτός στην οργάνωση των στρατοπέδων του Βαλτετσίου και της Πιάνας, στήνοντας έτσι έναν ασφυκτικό κλοιό γύρω από την Τρίπολη, προετοιμάζοντας το έδαφος για την τελική επίθεση και την κατάληψη της πόλης, στις 23 Σεπτεμβρίου του 1821.

••• Τα διδάγματα του ’21 είναι πάντοτε χρήσιμα και επίκαιρα. Τότε ο λαός σύσσωμα αγωνιζόταν με τα όπλα, πρώτα απ’ όλα για μια ελεύθερη πατρίδα. Ο μόχθος των αγωνιστών και οι θυσίες τους δεν οδήγησαν μόνο στην εθνική απελευθέρωση, αλλά έμειναν και ως παρακαταθήκη για τις επερχόμενες γενεές. Τα μηνύματα της Επανάστασης, ακόμα κι αν κάποιες φορές προσωρινά καταπνίγονται, πάντοτε επανέρχονται στο προσκήνιο οδηγώντας τον λαό προς τα εμπρός και γεμίζοντάς τον με ευγνωμοσύνη γι’ αυτούς που προηγήθηκαν και χάραξαν τον δρόμο. Σήμερα παρά την κρίση που διέρχεται η Ελλάδα αυτή εξακολουθεί να μην «καταθέτει τα όπλα», αλλά υπομένει καρτερικά ένα καλύτερο αύριο, έχοντας πάντα κατά νου πως «για λίγο καιρό ξαποσταίνει και ξανά προς τη δόξα τραβά».