Ιστορίες του μεγάλου ξεριζωμού

«Η γιαγιά μου ήλθε πρόσφυγας στην Ελλάδα με μια παντόφλα. Η άλλη παντόφλα έπεσε στη θάλασσα την ώρα του διωγμού και της Καταστροφής της Σμύρνης», αφηγείται η Ανθούλα Ρουμελιώτη από την Πέργαμο. Και εδώ εστιάζουν το ντοκιμαντέρ και η έκθεση στο Μουσείο Μπενάκη, στις μικρές ιστορίες της δραματικής περιόδου 1922-1924, των ανταλλαγών και των διωγμών. Ο διωγμός και η ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας την περίοδο 1922-1924 έχουν εντυπωθεί στη μνήμη από κάποιες εικόνες της Καταστροφής της Σμύρνης. Υπάρχει όμως και η βιωμένη εκδοχή της Ιστορίας, που σε συνδυασμό με την έρευνα σε άγνωστα αρχεία και την ψύχραιμη ματιά συμβάλλει στην αποκωδικοποίηση της ιστορικής περιόδου.Αυτός ο συγκερασμός που πετυχαίνει το ντοκιμαντέρ της Μαρίας Ηλιού με τον τίτλο «Διωγμός και ανταλλαγή πληθυσμών (Τουρκία - Ελλάδα 1922-1924)», σε συνδυασμό με την έκθεση φωτογραφιών στο Μουσείο Μπενάκη, αναζωπυρώνει το ενδιαφέρον και αποκαθιστά την ιστορική μνήμη. Η σκηνοθέτις Μαρία Ηλιού εργάστηκε πάνω σε άγνωστα αρχεία για παραπάνω από επτά χρόνια, μέλος μιας ομάδας ανθρώπων που δούλεψαν για το εν λόγω ντοκιμαντέρ. «Ηταν η πρώτη φορά στην ιστορία που δόθηκε τέτοιας έκτασης ανθρωπιστική βοήθεια. Ορισμένοι πολύ πλούσιοι αμερικανοί ιδιώτες, έξαλλοι με το Κογκρέσο που δεν βοηθούσε τους πρόσφυγες (σ.σ. φανταστείτε πως έριχναν καυτό νερό από τα καταστρώματα των ξένων πλοίων στους πρόσφυγες που ζητούσαν βοήθεια ενώ η Σμύρνη καιγόταν), πήγαν κόντρα στο αμερικανικό κράτος και τότε έφτιαξαν τον ανθρωπιστικό οργανισμό Near East Relief για τη βοήθεια ελλήνων, αρμένιων και άλλων προσφύγων», εξηγεί η κ. Ηλιού.Εδώ θα προσθέταμε την επίσης άγνωστη American Women's Hospital, που χρηματοδότησε τις εγκαταστάσεις Μακρονήσου (το μετέπειτα νησί των εξόριστων λειτούργησε ως λοιμοκαθαρτήριο για πρόσφυγες που έρχονταν αμέσως από τον Πόντο την περίοδο 1922-1923). Τα στοιχεία που αποκαλύπτονται εντυπωσιάζουν. Υπάρχει ένας αμερικανός πάστορας ονόματι Αζάια Γιένινγκς, που με δική του πρωτοβουλία επίταξε ελληνικά πλοία στη Μυτιλήνη και σώθηκαν εκατοντάδες πρόσφυγες. «Ενας κοντός φιλάσθενος άνθρωπος με μεγάλη δύναμη», μας λέει η Μαρία Ηλιού που σημειώνει επίσης ένα άγνωστο πρόσωπο, το οποίο διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο εκείνες τις στιγμές. Ο Φρίντγιοφ Νάνσεν, νορβηγός πρώην εξερευνητής, συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις για τη Συνθήκη της Λωζάννης, ρόλο που του ανέθεσε η Κοινωνία των Εθνών και με ταξίδια από τη μία όχθη στην άλλη κατάφερε να βρει ισορροπία μεταξύ Ελλάδας -Τουρκίας. «Ο Νάνσεν διαμόρφωσε τον σύγχρονο όρο "πρόσφυγας"», συμπληρώνει η κ. Ηλιού.