Τα όρια του ντετερμινισμού

Εντάξει, το παράδειγμα δεν είναι καλό για την ελληνική πραγματικότητα: αν καθυστερεί κάποιος την ουρά, απλώς τον προσπερνάς. To χρησιμοποιεί όμως ο καθηγητής Νίκιλ Κρίσναν στο New Yorker για να παρουσιάσει ένα βιβλίο που συζητείται πολύ αυτές τις ημέρες στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Ο τίτλος του είναι Determined: A Science of Life Without Free Will και το έχει γράψει ένας νευροβιολόγος του Στάνφορντ, ο Ρόμπερτ Σαπόλσκι.

Κανείς

δεν πρέπει να κατηγορείται – ή να επαινείται – για τις πράξεις του, σημειώνει ο συγγραφέας. Κανείς δεν έχει κερδίσει το δικαίωμα να αντιμετωπίζεται καλύτερα ή χειρότερα από κάποιον άλλο. Αυτά που κάνουμε αποτελούν την αναπόφευκτη συνέπεια των νόμων της φύσης. Το να μισείς λοιπόν κάποιον έχει το ίδιο νόημα με το να μισείς έναν σεισμό που γκρέμισε το σπίτι σου. Ας παραδεχθούμε επιτέλους ότι οι ντετερμινιστές έχουν δίκιο: η ελεύθερη βούληση είναι μύθος!

Οι συνέπειες μιας τέτοιας θεώρησης είναι καταλυτικές. Αν όλα είναι προκαθορισμένα, δεν υπάρχει ελευθερία. Αν δεν υπάρχει ελευθερία, δεν υπάρχει ηθική ευθύνη. Αρα η Δικαιοσύνη δεν θα πρέπει να επιβάλλει και ποινές.

Τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, απαντά η σχολή των «κομπατιμπιλιστών» (από το compatibilism, συμβατότητα). Ο ντετερμινισμός είναι συμβατός με την ελευθερία, λένε, άρα και με την ηθική ευθύνη, την απόδοση ενοχής, την ευγνωμοσύνη κ.λπ. Μπορεί οι πράξεις μας να είναι «προκαθορισμένες», αυτό δεν σημαίνει όμως ότι στερούνται νοήματος. Η περίφημη «ελεύθερη βούληση» είναι κάτι που μπορούμε να συλλάβουμε μόνο σε σχέση με τον ρόλο που παίζει στην καθημερινή μας ζωή και στον τρόπο που κρίνουμε τον εαυτό μας και τους άλλους.

Ο πιο επιδραστικός εκπρόσωπος αυτής της σχολής – γράφει ο Κρίσναν – είναι ο Πίτερ Στρόουσον (1919 – 2006). Στις καθημερινές μας επαφές με άλλους ανθρώπους, λέει αυτός ο άγγλος φιλόσοφος, είμαστε άλλοτε θυμωμένοι, άλλοτε πικρόχολοι κι άλλοτε χαρούμενοι. Το ότι αποτελούμε υλικά όντα ενταγμένα σε τεράστιες αιτιοκρατικές αλυσίδες καθιστά άραγε αυτές τις αντιδράσεις παράλογες; Θα μπορούσαμε να ζήσουμε χωρίς αυτές τις αντιδράσεις, χωρίς να θεωρούμε τον εαυτό μας και τους άλλους υπεύθυνους για όσα κάνουμε;

Oχι. Αυτό δεν συνιστά όμως απόρριψη του ντετερμινισμού. Η ιστορία, η ψυχολογία, η ανθρωπολογία, η βιοχημεία μάς λένε με διάφορους τρόπους ότι οι άνθρωποι αποτελούν αιτιακά συστήματα. Σπανίως όμως περιμένουμε να δούμε τι κάνει το σύστημα όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια απόφαση. Αντί γι’ αυτό, ανοίγουμε το ντουλάπι, παίρνουμε τον καφέ και λίγο αργότερα η καφετιέρα αρχίζει να βράζει. Γιατί; Μια απάντηση είναι ότι απλώς θέλουμε να πιούμε καφέ. Μια άλλη είναι ότι συνήθως αυτή την ώρα πίνουμε καφέ. Μια τρίτη, ότι τα μόρια του νερού έχουν φτάσει σε μια συγκεκριμένη ενεργειακή κατάσταση. Πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στις τρεις αυτές απαντήσεις; Δεν μπορούν να ισχύουν όλες;

Ακόμη κι ο Σαπόλσκι το παραδέχεται. «Αποτελεί ηθική επιταγή για μένα το να βλέπω τους ανθρώπους χωρίς να τους κρίνω ή χωρίς να πιστεύω ότι αξίζει κάποιος κάτι το ιδιαίτερο», γράφει στο βιβλίο του. «Αλλά απλώς δεν μπορώ να το κάνω». Τότε γιατί υπερασπίζεται με τόσο πάθος τον τυφλό ντετερμινισμό;

Ολα ανάγονται τελικά στον τρόπο που βλέπει κανείς την ελεύθερη βούληση. Ο Ρούντολφ Κάρναπ (1891 – 1970), ένας γερμανός φιλόσοφος και θεωρητικός του λογικού θετικισμού, πίστευε ότι η καθημερινή γλώσσα είναι αναξιόπιστη και ότι οι φιλόσοφοι πρέπει να χρησιμοποιούν ακριβέστερους όρους από τις συνηθισμένες λέξεις. Αντί για τη λέξη «θερμός», ας πούμε, πρέπει να χρησιμοποιούμε τη λέξη «θερμοκρασία»: κάτι είναι θερμότερο όταν η θερμοκρασία του ανεβαίνει, και η θερμοκρασία ενός δωματίου, αντίθετα με τη «ζεστασιά» του, μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια και αντικειμενικότητα με ένα θερμόμετρο.

Ετσι και η φράση «Εχουμε ελεύθερη βούληση» πρέπει να αντικατασταθεί από έναν επιστημονικά τεκμηριωμένο ισχυρισμό. Αυτός ο ισχυρισμός όμως δεν πρέπει με τη σειρά του να λάβει υπόψη του το γεγονός ότι, έστω χωρίς επιστημονική απόδειξη, εξακολουθούμε στην καθημερινή μας ζωή να επαινούμε ή να κατηγορούμε τους άλλους;

Ο Σαπόλσκι υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι σαν κι αυτόν που αμφισβητούν την ελεύθερη βούληση τιμωρούν δυσκολότερα και συγχωρούν ευκολότερα. Αν όμως με βάση τη θεωρία του δεν χρειάζεται ποτέ να λες συγγνώμη για τις πράξεις σου, αυτό δεν αίρει και την έννοια της συγχώρεσης;

Ενας παντοδύναμος δαίμονας

Στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, ο Ιησούς συναντά έναν δαιμονισμένο στη Θάλασσα της Γαλιλαίας και ρωτά τον δαίμονα πώς λέγεται. «Λεγεών όνομά μοι», απαντά εκείνος, «ότι πολλοί έσμεν». Πόσο πολλοί όμως; Ο ολλανδός φυσικός Γιόχαν Βέγιερ τους υπολόγισε κάποτε σε 69, που διαχειρίζονται εκατομμύρια άλλους. Ο γάλλος φιλόσοφος Πιερ-Σιμόν Λαπλάς, πάλι, δεν παρασύρθηκε σε τέτοιους υπολογισμούς. Ανέπτυξε όμως το 1773 μια θεωρία για έναν παντοδύναμο και μυστηριώδη δαίμονα που γνωρίζει ανά πάσα στιγμή τη θέση κάθε σωματιδίου στο σύμπαν, καθώς και όλες τις δυνάμεις που ενεργούν πάνω του, άρα μπορεί να προβλέψει με απόλυτη ακρίβεια κάθε στιγμή στο μέλλον. Το συμπέρασμα είναι αβίαστο: Tο μέλλον είναι πλήρως «καθορισμένο» από το παρελθόν. Ο «αιτιακός νετερμινισμός», όπως ονόμασε ο φιλόσοφος τη θεωρία του, αποτελεί έκτοτε τη βασική υπόθεση όλων των σύγχρονων επιστημών.