Ημέρα της Γυναίκας: Από τη μαχητική διεκδίκηση στον… «χρήσιμο» εκφυλισμό των «ladies nights»

Επιμέλεια: Αντώνης Ρηγόπουλος

Θα ήταν άδικο να πει κανείς ότι η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας έχει χάσει το πραγματικό νόημα για το οποίο θεσπίστηκε. Κάθε χρόνο, χιλιάδες γυναίκες σε όλο τον κόσμο συμμετέχουν σε μαζικές κινητοποιήσεις με τις οποίες από τη μια τιμούν τους αγώνες των προηγούμενων γενιών γυναικών και από την άλλη διεκδικούν μαχητικά τα σύγχρονα αιτήματά τους για πραγματική ισοτιμία, χειραφέτηση, την παύση κάθε είδους καταπίεσης των γυναικών σε Δύση και Ανατολή.

Από την άλλη όμως, η συστηματική προσπάθεια να λησμονηθεί εντελώς το νόημα

της συγκεκριμένης ημέρας είναι υπαρκτή και κραταιά. Από τα “womens nights out” που κάνουν την εμφάνισή τους σε όλο τον κόσμο μέχρι τα μαζικά δωρεάν μακιγιάζ, και από την προτροπή προς τους άνδρες να «γιορτάσουν τις γυναίκες τους» πηγαίνοντάς τους λουλούδια και σοκολάτες μέχρι τη φετινή έμπνευση της Apple να δημιουργήσει ένα challenge σωματικής άσκησης για τις γυναίκες που έχουν κινητό της εταιρείας (με βραβείο μερικά ηλεκτρονικά… αυτοκόλλητα), η… «υγιής» επιχειρηματικότητα βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της προσπάθειας να αποσυνδεθεί η ημέρα από τον διεκδικητικό της χαρακτήρα.

Διαδήλωση γυναικών στο Μανχάταν της Νέας Υόρκης στις 20 Ιανουαρίου 2018. Πηγή:
REUTERS/Andrew Kelly

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, κάνουμε μια αναδρομή στους ηρωικούς αγώνες των γυναικών των δύο προηγούμενων αιώνων που ονειρεύτηκαν έναν κόσμο στον οποίο θα είναι απαλλαγμένες από την καταπίεση χιλιάδων ετών και βάλθηκαν να τον πραγματοποιήσουν.

Πώς ξεκίνησε ο συγκεκριμένος εορτασμός; Ποια ήταν τα αιτήματα των γυναικών και πως αυτά μετασχηματίζονταν ιστορικά; Ποιος ο ρόλος της Ημέρας της Γυναίκας στη σύγχρονη εποχή της τυπικής ισοτιμίας;

Η ιστορία της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας

Στις 8 Μαρτίου του 1857 οι γυναίκες που εργάζονταν στον τομέα της κλωστοϋφαντουργίας στη Νέα Υόρκη κατέβηκαν σε μια μαζική απεργία. Λευκοντυμένες, διοργάνωσαν μεγάλη πορεία και πικετοφορία, απαιτώντας καλύτερες συνθήκες εργασίας, ωράριο 10 ωρών (από τις 16), φωτεινές και υγιεινές αίθουσες εργασίας, κατάργηση των έμφυλων διακρίσεων, άρση της ανισοτιμίας ανδρών και γυναικών, μεροκάματα ίσα με των κλωστοϋφαντουργών και των ραφτών.

Χαρακτικό που απεικονίζει γυναίκες να εργάζονται σε εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας το 1890. Πηγή: Ριζοσπάστης

Η «απάντηση» του κράτους ήταν τότε σαφής. Η διαδήλωση χτυπήθηκε βίαια και βάφτηκε με αίμα. Όμως ο αγώνας τους δεν ήταν μάταιος. Έθεσε τα θεμέλια και αποτέλεσε το έναυσμα για την οργανωμένη και συνειδητοποιημένη προσπάθεια εκατοντάδων χιλιάδων γυναικών να ξεκινήσουν να παλεύουν για όσα δικαιούνταν.

Στα επόμενα χρόνια και σε μια εποχή που ο ριζοσπαστισμός και η μαζικότητα των αμερικανικών συνδικαλιστικών οργανώσεων ήταν ιδιαίτερα αυξημένοι, οι Αμερικανίδες δημιούργησαν για τους εαυτούς τους τον κοινωνικό χώρο ώστε να συγκροτήσουν μερικά από τα μεγαλύτερα σωματεία στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών και να διεξάγουν μαχητικούς αγώνες, που όμως, καταστέλλονται βιαίως. Άλλωστε οι γυναίκες δέχονταν πρόστιμα για τα πλέον απίστευτα πράγματα όπως επειδή γελούσαν, μιλούσαν, τραγουδούσαν εν ώρα δουλειάς. Οι υπερωρίες ήταν υποχρεωτικές και συχνές, χωρίς πληρωμή γι αυτές.

Το 1908, 15.000 γυναίκες διαδήλωσαν στους δρόμους της Νέας Υόρκης ζητώντας λιγότερες ώρες εργασίας, καλύτερους μισθούς και δικαίωμα ψήφου. Ήταν τότε που το φεμινιστικό κίνημα υιοθέτησε το ιστορικό σύνθημα «Ψωμί και τριαντάφυλλα», με το ψωμί να συμβολίζει την οικονομική ασφάλεια και τα τριαντάφυλλα την καλύτερη ποιότητα ζωής.

Το 1910 η εμβληματική φεμινίστρια Κλάρα Τσέτκιν πρότεινε στη Β’ Διεθνή Συνδιάσκεψη των σοσιαλιστριών γυναικών, δηλαδή γυναικών από κόμματα της εργατικής τάξης, την καθιέρωση της 8ης Μάρτη ως Παγκόσμιας Μέρας της Γυναίκας.

H Κλάρα Τσέτκιν με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ το 1910. Πηγή: Wikipedia

Παράλληλα όμως, τα εργατικά κινήματα σε όλο τον κόσμο άρχιζαν να κατακτούν συνεχόμενες νίκες. Η πρώτη Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας γιορτάστηκε το 1909 με πρωτοβουλία του Σοσιαλιστικού Κόμματος των ΗΠΑ και υιοθετήθηκε δύο χρόνια αργότερα από τη Σοσιαλιστική Διεθνή.

Διαδήλωση γυναικών για «Ψωμί και Ειρήνη», στις 8 Μαρτίου 1917, στο Πέτρογκραντ της Ρωσίας. Πηγή: Wikipedia

Μετά την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης στη Ρωσία το 1917, η φεμινίστρια Αλεξάνδρα Κολοντάι έπεισε τον Λένιν να καθιερώσει την 8η Μαρτίου ως επίσημη αργία στη Σοβιετική Ένωση.

Ωστόσο ο χρειάστηκε να περάσουν αρκετές δεκαετίες μέχρι ο ΟΗΕ να καθιερώσει την 8η Μαρτίου ως Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας αφού αυτή θεσμοθετήθηκε μόλις το 1977.

Γυναίκες εργάζονται σε εργοστάσιο παραγωγής τούβλων στο Λονδίνο στα μέσα του 20ου αιώνα. Πηγή: Ριζοσπάστης

Οι πρώτες Ελληνίδες που «έπεσαν» αγωνιζόμενες

Στην Ελλάδα, η πρώτη απεργία εργατριών έγινε στις 13 Απρίλη 1892, από τις υφάντριες του εργοστασίου των Αδελφών Ρετσίνα, στον Πειραιά. Εκείνη τη χρονιά, οι εργοδότες είχαν αποφασίσει να μειώσουν την αμοιβή των εργατριών, από 80 σε 65 λεπτά ανά τόπι υφάσματος.

Το 1924 οι καπνεργάτες κατεβαίνουν σε απεργία. Οι συνθήκες εργασίας τους ήταν άσχημες, τα μεροκάματά τους μικρά ενώ η εφεύρεση και η αξιοποίηση των μηχανών έφερναν ανεργία. Στην απεργία των καπνεργατών της Καβάλας σκοτώθηκε η καπνεργάτρια Μαρία Χουσιάδου.

Ελληνίδες καπνεργάτριες, δεκαετία 1930. Πηγή: Σουηδικό Μουσείο Σπίρτων και Καπνού.

Το 1926 στην απεργία στο εργοστάσιο «Παπαστράτος» στο Αγρίνιο, στην ομάδα των εργατών που περιφρουρούν την απεργία και τις συγκεντρώσεις συμμετείχε και η εργάτρια Βασιλική Γεωργαντζέλη, μητέρα 2 παιδιών και 6 μηνών έγκυος. Σκοτώθηκε στις 8 Αυγούστου 1926, κατά τη διάρκεια πορείας των απεργών, από τα πυρά της αστυνομίας.

Μορφή διαδήλωσης πήρε η κηδεία της έγκυου καπνεργάτριας Β. Γεωργαντζέλη που σκοτώθηκε στο Αγρίνιο στη μεγάλη απεργία του 1926. Πηγή: Ριζοσπάστης

Το 1927 σκοτώθηκε και η καπνεργάτρια Κωνσταντέλλη, επίσης από το Αγρίνιο. Αλλά και η Αναστασία Καρανικόλα, στις μεγάλες εργατικές κινητοποιήσεις των καπνεργατών της Θεσσαλονίκης, στις 9 Μάη 1936.

Τα πολιτικά δικαιώματα των γυναικών

Όμως, τα αιτήματα των γυναικών δεν ήταν αποκλειστικά εργασιακά. Σε παγκόσμιο επίπεδο οι γυναίκες διεκδίκησαν με κάθε τρόπο το δικαίωμά τους στην ψήφο.

Το 1881 το δικαίωμα στην ψήφο δόθηκε στις γυναίκες που ζούσαν στο Isle of Man και κατείχαν περιουσία. Ακολούθησαν οι βρετανικές αποικίες της Νέας Ζηλανδίας και της Νότιας Αυστραλίας, όπου οι νόμοι αφορούσαν μόνο τους λευκούς κατοίκους των περιοχών αυτών.

Οι ιδρύτριες της Κοινωνικής και Πολιτικής Ένωσης Γυναικών (WSPU) Annie Kenney και Christabel Pankhurst. Πηγή: Wikipedia

Στην Ευρώπη η πρώτη χώρα που έδωσε δικαιώματα ψήφου ήταν η Φινλαδία και μέρος της η Ρωσικής Αυτοκρατορίας το 1907, ενώ ακολούθησαν η Νορβηγία και η Δανία.

Την περίοδο του μεσοπολέμου τα δικαιώματα ψήφου δίνονται στις γυναίκες του Καναδά, της Βρετανίας, της Γερμανίας, της Πολωνίας, της Αυστρίας, της Ολανδίας και των ΗΠΑ το 1920.

Πολύ αργότερα τα δικαιώματα δόθηκαν και στις Ισπανίδες, το 1933, ενώ στη Γαλλία και την Ιταλία το δικαίωμα ψήφου δόθηκε το 1944 και το 1946 αντίστοιχα.

Οι Ελληνίδες στις κάλπες

Στην Ελλάδα, για πρώτη φορά γυναίκες ψήφισαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

Συγκεκριμένα, το ΕΑΜ προκήρυξε εκλογές για τις 23 Απριλίου του 1944, τις περιοχές που είχε απελευθερώσει από τη Γερμανική κατοχή. Στις εκλογές της λεγόμενης «Ελεύθερης Ελλάδας», για πρώτη φορά ψηφίζουν άντρες και γυναίκες που έχουν συμπληρώσει τα 18 τους χρόνια.

23 Απρίλη του 1944. Οι γυναίκες ψηφίζουν για πρώτη φορά. Εκλογές για την ανάδειξη του Εθνικού Συμβουλίου στην Ελεύθερη Ελλάδα. Πηγή: Ριζοσπάστης

Ωστόσο, η επίσημη καθιέρωση των πολιτικών δικαιωμάτων των γυναικών σε όλη την επικράτεια έγινε το 1952. Η πρώτη Ελληνίδα που εκλέχτηκε στη Βουλή ήταν Ελένη Σκούρα, στις εκλογές του 1953 από το κόμμα του Ελληνικού Συναγερμού του Στρατηγού Αλέξανδρου Παπάγου.

Η σύγχρονη μαζική «αμνησία»

Όσο οι κυβερνήσεις παραχωρούσαν δικαιώματα στις γυναίκες, το γυναικείο κίνημα έχανε ολοένα και περισσότερο τη δυναμικότητά του.

Εκτός από τη δεκαετία του 1960 που ολόκληρη η συζήτηση των αστικών ατομικών δικαιωμάτων εντάθηκε πολύ, χάρη στους αγώνες των μαύρων στις ΗΠΑ, αλλά και του αντιπολεμικού κινήματος για τον πόλεμο στο Βιετνάμ, η γενικότερη πορεία των γυναικείων κινημάτων υπήρξε πτωτική.

Σε ό,τι αφορά συγκεκριμένα την Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, η «αμνησία» των μεγάλων αγώνων των γυναικών δεν έγινε τυχαία, αλλά ύστερα από χρόνια συστηματικών προσπαθειών εμπορευματοποίησης της συγκεκριμένης ημέρας.

Η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας έχει μετατραπεί σε «παγκόσμια» αφορμή εκπτώσεων σε γυναίκες από καταστήματα, ευκαιρία για “ladies nights out” σε νυχτερινά μαγαζιά και εστιατόρια, με χαμηλότερες τιμές για τις γυναίκες, ενώ έχει επιβληθεί η «συνήθεια» της έκφρασης θαυμασμού των ανδρών προς τις συντρόφους τους.

Ακόμη και στην Ελλάδα, πριν από μερικά χρόνια, ο Δήμος Θεσσαλονίκης καλούσε τις γυναίκες στην πλατεία Αριστοτέλους, για… μαθήματα μακιγιάζ. Επίσης, πριν από μερικά χρόνια αποφασίστηκε στις 8 Μάρτη να μετακινούνται οι γυναίκες χωρίς εισιτήριο στις αστικές συγκοινωνίες.

Έτσι, από η επέτειος μνήμης και αφορμή νέων αφετηριών για τα αιτήματα των σύγχρονων γυναικών για πραγματική και όχι μόνο τυπική ισοτιμία, η Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας επιχειρείται να μετατραπεί σε παγκόσμια ημέρα… επιτέλεσης των έμφυλων κοινωνικών στερεοτυπικών ρόλων.

Άλλωστε, ούτε στις δυτικές χώρες (πόσω δε μάλλον σε χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής Αμερικής) η θεσμική εξίσωση των δύο φύλων δεν αναιρεί τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τις γενικότερες διακρίσεις σε βάρος των γυναικών.

Το γυναικείο ζήτημα ως ιστορικό κοινωνικό φαινόμενο είναι ένα σύμπλεγμα οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών ανισοτιμιών και διακρίσεων που εκδηλώνονται σε όλους τους τομείς της κοινωνικής και προσωπικής ζωής της γυναίκας, και σε τελευταία ανάλυση πηγάζει από τις ταξικές σχέσεις εκμετάλλευσης.

Οι εργαζόμενες μαζί με την εκμετάλλευση στους όρους εργασίας υφίστανται και όλη την κοινωνική καταπίεση λόγω των προκαταλήψεων σε βάρος της γυναίκας και των αντιδραστικών αντιλήψεων και πρακτικών στις σχέσεις των δυο φύλων, που αναπαράγονται συνεχώς με νέες μορφές στη δουλειά, στο σπίτι, στον δρόμο.