Ο Ευριπίδης και ο σύγχρονος άνθρωπος

«Αισχύλος σοφός, Σοφοκλής σοφότερος, Ευριπίδης σοφότατος»﮲ ας μου επιτραπεί η παράφραση του γνωστού χρησμού για να κάνω μια σαφή διάκριση μεταξύ του τελευταίου και των ιερών αυτών τεράτων του αττικού δράματος.

Ο Ευριπίδης κάνει την εμφάνιση του στα θεατρικά δρώμενα, σε ένα περιβάλλον έντονου ανταγωνισμού όπου ο Αισχύλος και ο

Σοφοκλής κατέχουν ήδη εξέχουσα θέση στην καρδιά του κοινού. Μολαταύτα, η αντισυμβατική και καινοτόμα ματιά του, κερδίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην ύστερη περίοδο και ένα όνομα ταυτόσημο με την έννοια της διαχρονικότητας. Ανάμεσα σε πολλά, βρίσκεται και ο τρόπος που ο ποιητής παρουσιάζει τον κάθε χαρακτήρα στα έργα του, ώστε μας επιτρέπεται να κάνουμε παραλληλισμούς μεταξύ εκείνων και των τωρινών ανθρώπων, κρατώντας ως κοινό έδαφος το τραγικό της ζωής.

Ισχύει πως ο Ευριπίδης μέσα σε όλους τους νεωτερισμούς που εισάγει σε αυτό το ξέχωρο «λογοτεχνικό είδος», αποφασίζει να υποβαθμίσει την κεντρικότητα που είχε ο χορός στα έργα των Αισχύλου και Σοφοκλή και να δώσει βήμα περισσότερο στα πρόσωπα για να στηρίξει την πεποίθηση πως δεν έχουμε να κάνουμε με κάτι το υπερφυσικό αλλά με κάτι που μπορείς να το βρεις και στον ίδιο τον άνθρωπο. Ακόμη κι έτσι, το αρχέγονο, το πρωτεϊκό στοιχείο που έχουν τα χορικά, παραμένει, λιγότερο ισχυρό μεν, εντούτοις με μια ζωτικότητα τέτοια που γίνεται η φωνή της συνείδησης -regressus ad uterum (επιστροφή στη μήτρα)-η φωνή του πεπρωμένου που αναδύεται βαθιά μέσα από τα πρωτόγονα μέρη της ανθρώπινης κατάστασης. Όμοια με αυτά που έχουμε μέσα μας κι εμείς οι ίδιοι κι ας έχουν περάσει αιώνες «εξέλιξης» από πάνω μας.

Αυτό που θεωρούμε πως βιώνουμε είναι η σύνθεση πολλαπλών πραγματικοτήτων αλληλένδετων και άμεσα συνυφασμένων μεταξύ τους. Το ανούσιο και το ουσιώδες, διαδέχονται το ένα το άλλο σε έναν διαρκή αγώνα υπερίσχυσης μέσα μας. Κι όμως όλες οι πραγματικότητες, όλοι οι κόσμοι γίνονται ένα μπροστά στο απόλυτο, το αμετάβλητο. Στην τραγωδία του Ευριπίδη, Ανδρομάχη, όταν ο Πηλέας υποφέρει για τον άδικο χαμό του Νεοπτόλεμου, γιου του Αχιλλέα και δικού του εγγονού, εμφανίζεται μπροστά του η Θέτιδα και συνοψίζει το μάταιο του θρήνου του: «Όλοι μας χρωστάμε έναν θάνατο».

Ναι, όλοι ανεξαιρέτως έχουμε αυτό το «χρέος» αλλά πώς να υψωθείς πάνω από κάτι τέτοιο, πώς να λυτρωθείς όχι μόνο από αυτό καθεαυτό το γεγονός αλλά να σφυρηλατήσεις την ύπαρξη σου, να τη σμιλέψεις όντας αντιμέτωπος με τις προκλήσεις της ζωής; Και είναι η παύση αυτή μια κινητήριος δύναμη ή μία ένδειξη πως είμαστε έρμαια της μοίρα μας; Για να σταθούμε στο ύψος των εκάστοτε περιστάσεων όχι ως όντα με ημερομηνία λήξης αλλά ως φιγούρες τέτοιες που καλούμαστε να πάρουμε δύσκολες αποφάσεις, οφείλουμε να σταθούμε απέναντι στα δεινά της ύπαρξης και να αγκαλιάσουμε τις συνέπειες των βουλήσεων μας.

Δεν είμαστε θεοί, είμαστε αντιήρωες, κοινοί θνητοί που συγκρουόμαστε διαρκώς με τα πάθη μας, σαν χαρακτήρες παρμένοι από τις τραγωδίες του Ευριπίδη, που αναγνωρίζουμε τον σχετικότητα αξιών όπως η αλήθεια, η δικαιοσύνη. Πότε αγέρωχοι και επιβλητικοί, πότε σκοτεινοί και δολεροί, μα προπάντων άνθρωποι που δεν ορθωνόμαστε σε βάθρο. Δοκιμαζόμαστε και ανταποκρινόμαστε άλλοτε επιδεικνύοντας σθένος και άλλοτε προκαλώντας οίκτο, φόβο για τις κατώτερες πράξεις μας.

Καθώς ο Ευριπίδης εξετάζει την ανθρώπινη εμπειρία της ζωής, τα πρόσωπα στις τραγωδίες του καθορίζουν εν τέλει τη μοίρα τους με όποιο κόστος και όπως και στη ζωή τα γεγονότα εξελίσσονται, φτάνουν αναπόφευκτα στον αναγκαίο προορισμό τους. Πρόσωπα που δρουν πάντα με συνέπεια ακόμη κι όταν αμαρτάνουν (αμαρτάνω = αστοχώ, αποτυγχάνω) χωρίς να ριζώνουν απαραίτητα στη ζώνη του λευκού ή του μαύρου. Περισσότερο τους βλέπουμε να κινούνται σε μια γκρίζα περιοχή όπου η αμαρτία δεν πηγάζει από τον προσεταιρισμό τους ούτε στο απόλυτο καλό μα μήτε και στο απόλυτο κακό. Γιατί είναι άνθρωποι που απλά η κρίση τους σφάλει – χάνουν το σημάδι κι αυτό επειδή απέχουν από την τελειότητα. Είναι άνθρωποι που έκαναν τις επιλογές τους, βασανίζονται και πληρώνουν για αυτές.

Αυτό μας κερδίζει σε αυτούς, η συνάντηση μας με τον πόνο τους, που όσο κι αν τους καταδικάσουμε ηθικολογικά, αρκεί ένα παράδειγμα από την ίδια μας τη ζωή για να διαπιστώσουμε πως οτιδήποτε υποκινεί πάθος δε γίνεται να φωλιάσει και να θεριέψει μέσα στον άψογο άνθρωπο. Το πάθος θρέφεται από τη θνητότητα και από το μεμπτό που καραδοκεί μέσα μας.

Ο μητροκτόνος, Ορέστης, στην τραγωδία Ηλέκτρα, έχει πλήρη διαύγεια καθώς μπήγει το σπαθί στο στήθος της μητέρας του, Κλυταιμνήστρας. Δεν ξοδεύεται για το τίποτα, γνωρίζει την τιμωρία που τον περιμένει, φέροντας στις πλάτες του το βάρος της ματωμένης μοίρας του καθώς είναι αδύνατον να αποτινάξει από πάνω του την εκπλήρωση του ιερού σκοπού, την εκδίκηση για τη δολοφονία του πατέρα του, Αγαμέμνονα, από την ίδια. «Άμοιρη» την αποκαλεί απευθυνόμενος στον χορό, ακόμη και μες στο μένος του η καρδιά του σχίζεται γι’ αυτό που αναγκάζεται να κάνει. «Αγαπημένη όμοια και μισημένη» είναι η Κλυταιμνήστρα για την Ηλέκτρα που οπλίζει το χέρι του αδερφού της με τα λόγια και τη συναινετική παρότρυνση της. Αλλά και η Κλυταιμνήστρα η ίδια, κερδίζει τη συμπόνια μας όταν εξηγεί στην Ηλέκτρα τους λόγους για τους οποίους στράφηκε εναντίον του Αγαμέμνονα. Ήταν ο δόλος που έφερε την Ιφιγένεια στην Αυλίδα, όχι για να γίνει νύφη του Αχιλλέα, αλλά νύφη του Άδη. Ήταν το μαχαίρι που έκοψε τον άσπρο της λαιμό. Αυτά ώθησαν τη μητέρα και σύζυγο σε αποτρόπαιες πράξεις.

Ήρωες που μεταμορφώνονται, συντετριμμένοι από το άλγος, την οδύνη για τον χαμό των αγαπημένων τους. Μια Εκάβη, έκπτωτη βασίλισσα της Τροίας, μάρτυρας του θανάτου του Πρίαμου και των παιδιών της, αναγκασμένη να παραμείνει ζωντανή και να υποστεί αυτήν την επιβολή μιας άλλης ζωής που δε θέλει… σκλάβα τώρα, ακόμη και μετά τον πόλεμο θα συνεχίσει να βασανίζεται. Ίσως δεν πρέπει να αναρωτιόμαστε γιατί μετατρέπεται σε σκληρή «σκύλα» όταν τιμωρεί τον Πολυμήστορα που αδίκως θεωρούσε έμπιστο φίλο και προστάτη του μικρού της γιου, Πολύδωρου. Τα σωθικά της φλέγονται, τα αλλεπάλληλα χτυπήματα λειτουργούν πάνω της ως δύο αντίρροπες δυνάμεις: διαβρωτικά και αναγεννησιακά κι έτσι φθάνει να ικανοποιήσει άμετρα την ηδονή που φέρει το πάθος της για εκδίκηση. Οργανώνει με κάθε λεπτομέρεια τον θάνατο των παιδιών του Πολυμήστορα, επιβάλλοντας του από κάθε άποψη μια ζωή χωρίς φως σαν και τη δική της. Αίμα για αίμα, λοιπόν.

Ο άνθρωπος είναι αχαλίνωτος και υπό συνθήκες μπορεί να μεταμορφωθεί, να γκρεμίσει και να ξαναχτίσει το σύστημα αξιών του, να λειτουργήσει προσαρμόζοντας το εγώ του σε αυτό που δεν είναι πλέον σταθερό και δεδομένο. Ο Ευριπίδης με τον τρόπο του κάνει πιο ξεκάθαρη τη σύνδεση μεταξύ δράματος και πραγματικότητας, μας δείχνει πως μέσα στο τραγικό της ζωής, η αλήθεια βρίσκεται πάντοτε κάπου στη μέση, μεταξύ αρμονίας και χάους.

*Η Λευκοθέα Μαρία Γκολγκάκη είναι συγγραφέας παιδικών βιβλίων ενώ στο παρελθόν έχει εργασθεί σε εκδοτικούς ως freelancer γράφοντας βιβλία αγγλικών που διδάσκονται σε φροντιστήρια. Είναι εκπαιδευτικός, μεταφράστρια και πιστοποιημένη NLP Practitioner. Η πρώτη ποιητική της συλλογή με τίτλο: «16 of Me», εκδόθηκε το 2019 σε Νέα Υόρκη και Λισσαβόνα από το λογοτεχνικό περιοδικό Adelaide Literary Magazine ενώ μέρος αυτών συνεχίζουν να εμφανίζονται σε διάφορα ηλεκτρονικά λογοτεχνικά περιοδικά σε Αγγλία και Αμερική όπως το Aphelion, Mediterranean Poetry, Eskimo pie, κ.α. Ιστορίες της έχουν εκδοθεί από περιοδικά στο εξωτερικό όπως το Bright Flash Literary Review, το Twist&Twain και το Flash Fiction North. Το άρθρο της, The Whole World Leads a Life of Uncertainty, εκδόθηκε στην Αμερική τον Απρίλιο του 2020 από τις εφημερίδες, The Sentinel και Tri-town Tribune. Ποιήματα και άρθρα της στα ελληνικά εμφανίζονται σε λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες της πατρίδας μας. Το πρώτο της παιδικό μυθιστόρημα με τίτλο «Μα τι Φαντάστηκες!», εκδόθηκε από τις εκδόσεις Υδροπλάνο το Μάρτη του 2021. Τον Απρίλιο του 2022 εκδόθηκε το δεύτερο παιδικό της βιβλίο «Μαθαίνω να προστατεύω τον εαυτό μου» από τις εκδόσεις Υδροπλάνο και τον ίδιο μήνα οι αμερικανικές εκδόσεις Scars Publications, συμπεριλαμβάνουν σε μια συλλογική δουλειά με τον τίτλο: «The ice that was» και δική της ποίηση. Από τις ίδιες εκδόσεις, σε ένα δεύτερο συλλογικό με τον τίτλο «Τhe 2023 poetry review date book» κυκλοφορούν ποιήματα της σε Αμερική, Αγγλία, Ιρλανδία και Σκωτία.

#ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ