Το πιο παλιό σπίτι της Αθήνας βρίσκεται στην Πλάκα, η ιστορία και τα «μυστικά» του

Τυπικό δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής της προεπαναστατικής Αθήνας (15ος - 16ος αι.) και προγονικό σπίτι της Αγίας Φιλοθέης της Αθηναίας, στην Πλάκα, είναι το πιο παλιό σπίτι της πρωτεύουσας.

«Κινήσου ελεύθερα στο χώρο, ζήσε στο σπίτι μιας άλλης εποχής, παρατήρησε, μάθε, σκέψου». Αυτό είναι το μήνυμα που λαμβάνει όποιος περάσει την είσοδο του αρχοντικού των Μπενιζέλων στην οδό Αδριανού 96 στην Πλάκα, το οποίο πίσω από τους ψηλούς μαντρότοιχους κρατά με ασφάλεια, αιώνες τώρα,

τα μυστικά του πιο σημαντικού ίσως κτιρίου από την εποχή της Τουρκικής κατοχής.

Η μαύρη μεγάλη επιγραφή «Το πιο παλιό σπίτι της Αθήνας» που βρίσκεται εξωτερικά δεν αφήνει αδιάφορους τους περαστικούς, οι οποίοι αν καταφέρουν να αντισταθούν σε μια επιτόπου επίσκεψη, σίγουρα θα επιστρέψουν σε αυτό μελλοντικά.

Το αρχοντόσπιτο των Μπενιζέλων, αρχαίο μνημείο σύμφωνα με το Νόμο 3028/2002 «Για την Προστασία των Αρχαιοτήτων και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς», το 2000 παραχωρήθηκε στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών από το Υπουργείο Πολιτισμού και διαμορφώθηκε σε ένα σύγχρονο βιωματικό μουσείο του εαυτού του, καθώς παρουσιάζει μεγάλο ιστορικό, αρχαιολογικό και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον από μόνο του.

Το αρχοντικό ανήκε στην παλαιά, με βυζαντινές ρίζες, αθηναϊκή οικογένεια των Μπενιζέλων, από την οποία καταγόταν η Οσία Φιλοθέη (Ρεβούλα Μπενιζέλου 1520- 1589) και αποτελεί μοναδικό σωζόμενο δείγμα αρχοντικής κατοικίας των μεταβυζαντινών χρόνων.

Η Ρεβούλα Μπενιζέλου ήταν μοναχοκόρη του Άγγελου Μπενιζέλου και της Σηρίγης Παλαιολογίνας. Θεωρείται ότι έζησε στο χώρο αυτό, στα κτίσματα που προϋπήρχαν της ανέγερσης του αρχοντικού, δύο λιθόκτιστες διώροφες οικίες με κεραμοσκεπή, ίχνη των οποίων είναι ορατά μέχρι σήμερα στο κατώι του μνημείου.

Σε πολύ νεαρή ηλικία, σχεδόν στα 14 της η Ρεβούλα παντρεύτηκε τον κατά πολύ μεγαλύτερό της προύχοντα Ανδρέα Χειλά και μετά από τρία χρόνια συζυγικού βίου, χήρευσε και αφιερώθηκε στον μοναχισμό (το 1551) με το όνομα Φιλοθέη.

Ίδρυσε τη μονή του Αγίου Ανδρέα, γύρω στο 1571 με 150-200 μοναχές, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα η Αρχιεπισκοπή Αθηνών, και μετόχια στα Πατήσια, στην Καλογρέζα και στην Κέα. Το μοναστήρι της και τα μετόχια παρείχαν στέγη, τροφή και περίθαλψη σε φτωχούς και ασθενείς αλλά και καταφύγιο σε σκλάβους και δυστυχείς μουσουλμάνες, οι οποίες μάλιστα συχνά ασπάζονταν το Χριστιανισμό.

Το χριστιανικό και ανθρωπιστικό έργο της μοναχής Φιλοθέης προκάλεσε την οργή των Τούρκων, οι οποίοι κατά τη νύκτα της 2ας Οκτωβρίου 1588 την συνέλαβαν στο Μετόχι του Αγίου Ανδρέα στα Πατήσια επί της σημερινής οδού Λευκωσίας, την ώρα που οι μοναχές τελούσαν ολονυκτία στη μνήμη του Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, πολιούχου των Αθηνών και την βασάνισαν. Από τα πολλά τραύματά της πέθανε στις 19 Φεβρουαρίου 1589.

Το τελευταίο σωζόμενο κονάκι της Αθήνας

Χρονολογικά η κύρια φάση του κτηρίου τοποθετείται στα τέλη του 17ου και αρχές του 18ου αιώνα και αποτελεί ριζική ανακαίνιση/αναδιάρθρωση παλαιότερης οικίας του 16ου – 17ου αιώνα. Κατά το 19ο-20ο αι. το κτήριο δέχθηκε εκτεταμένες εξωτερικές και εσωτερικές επεμβάσεις που μετέβαλλαν εν μέρει τις όψεις του, χωρίς όμως να αλλοιωθεί η χαρακτηριστική μεταβυζαντινή φυσιογνωμία του.

Το 1972 το κτήριο απαλλοτριώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και το 1999 με υπουργική απόφαση παραχωρήθηκε προς χρήση στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών. Το διώροφο κτίριο κατατάσσεται στην ομάδα των αρχοντικών αστικών κατοικιών που κυριαρχούσαν στις οθωμανικές πόλεις από τα μέσα ήδη του 17ου αιώνα και μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, τόσο στα Βαλκάνια όσο και στη Μικρά Ασία, τα επονομαζόμενα κονάκια.

Τα κονάκια ήταν οικίες χτισμένες σε ένα μοντέλο που παρείχε κύρος και ασφάλεια στον ιδιοκτήτη τους. Συχνά επρόκειτο για πολυδαίδαλα συγκροτήματα, των οποίων ο όροφος ήταν κατά βάση ξύλινος. Στο ισόγειο βρίσκονταν βοηθητικοί και εργαστηριακοί χώροι της οικίας, ενώ στον όροφο μεγάλοι οντάδες και ο ανοιχτός εξώστης (χαγιάτι).

Το κτήριο των Μπενιζέλων έχει δύο αυλές, νότια και βόρεια, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους μέσω ενός ανοιχτού τοξωτού περάσματος. Στη μπροστινή αυλή υπάρχει ένα πηγάδι, ενώ στην πίσω αυλή ελαιοτριβείο και πατητήρι που σώζονται μέχρι σήμερα. Ψηλός μαντρότοιχος, κατά το μέτωπο της οδού Αδριανού, αποτελεί το βόρειο όριο της ιδιοκτησίας, απομονώνοντάς την από τον έξω κόσμο.

Το σπίτι των Μπενιζέλων είναι το τελευταίο σωζόμενο κονάκι στην Αθήνα-ένα από τα λίγα παραδείγματα ανάλογων αρχοντικών που σώζονται στη νότια Ελλάδα-και το δεύτερο σε ολόκληρη την Κεντρική Ελλάδα (το άλλο βρίσκεται στη Χαλκίδα), καθώς τέτοιου είδους κτίσματα συναντώνται κυρίως στη Βόρεια.

Αφήγηση σε δύο άξονες

Αυτού του τύπου η κατοικία που υιοθετείται από την κοινωνική ελίτ της οθωμανικής αυτοκρατορίας, συμπεριλαμβανομένης της επαρχιακής αριστοκρατίας, ανεξάρτητα από τα τοπικά ήθη, το θρήσκευμα και τις εθνοτικές ιδιαιτερότητες, συνιστά ένα διεθνικό μοντέλο αρχοντόσπιτου που μεταφέρεται από το κέντρο στα πιο απόμακρα σημεία του κράτους και μπολιάζει τις τοπικές παραδόσεις.

Η αρχιτεκτονική αυτή θα αποτελέσει το πλαίσιο ζωής και ανάπτυξης της ανερχόμενης αστικής τάξης της εποχής. Η Αθήνα διέθετε αρκετά σπίτια αυτού του τύπου ήδη στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Το αρχοντικό αφηγείται στον επισκέπτη την ιστορία του σε δυο άξονες. Ο πρώτος αφορά τη θέση του διαχρονικά, ως τμήμα του πολεοδομικού ιστού της Αθήνας, αναδεικνύοντας πτυχές της ιστορίας της πόλης. Με τοπογραφικά διαγράμματα, που
συνοδεύονται από σύντομο σχόλιο, παρέχονται στοιχεία για την τοπογραφία της Αθήνας σε διαφορετικές χρονικές περιόδους.

Ο άξονας αυτός παρουσιάζεται κατεξοχήν στην αυλή, όπου έχει καλυφθεί από γυάλινο δάπεδο και αναδειχθεί και το υστερορωμαϊκό τείχος της Αθήνας. Ο δεύτερος θεματικός άξονας εστιάζει στο μνημείο αυτό καθαυτό, στην αρχιτεκτονική του και στη ζωή σε αυτό, στους ιδιοκτήτες του και την εποχή τους. Αναπτύσσεται σε όλους τους χώρους του μνημείου και αποκαλύπτεται ως προς τις επιμέρους πτυχές του στον επισκέπτη καθώς εκείνος κινείται στο χώρο.

Αξίζει να αναφερθεί πως το Αρχοντικό των Μπενιζέλων είναι φιλικό σε επισκέπτες ΑμεΑ, με ειδικό ασανσέρ που οδηγεί στον όροφο καθώς και με κώδικα γραφής Μπράιγ σε ελληνικά και αγγλικά, στις επιγραφές του.

Το αρχοντικό λειτουργεί με την ευθύνη του Φιλανθρωπικού Οργανισμού «ΑΠΟΣΤΟΛΗ» της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών και δέχεται σχολεία, οργανωμένες ομάδες, οικογένειες και μεμονωμένους επισκέπτες από Τρίτη-Πέμπτη 10:00-13:00 και την Κυριακή 11:00-16:00. Ο χώρος προσφέρεται και για εκδηλώσεις.

Για περισσότερες πληροφορίες: https://archontiko-mpenizelon.gr/el/

Φωτογραφίες: Βασιλική Μιχοπούλου

#ΣΠΙΤΙ #ΑΘΗΝΑ #ΠΛΑΚΑ #ΠΑΛΑΙΟ