Πώς ο Πούτιν «σκότωσε» τον Πούσκιν!

Τα γεωπολιτικά διακυβεύματα αντικατοπτρίζονται και στην εκμάθηση ξένων γλωσσών. Για τους καθηγητές ρωσικών στη γαλλική δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ο συνεχιζόμενος πόλεμος στην Ουκρανία έκανε ακόμη πιο δυσοίωνες της προοπτικές εκμάθησης της γλώσσας. Οι εγγραφές στο μάθημα των Ρωσικών ως ξένη γλώσσα επηρεάστηκαν από τη συνολική δυσφήμιση της χώρας και του ρωσικού πολιτισμού μετά την επίθεση του Πούτιν στην Ουκρανία.Hélène Richard από την ελληνική έκδοση της Le Monde diplomatiqueΗ κυρία Βερονίκ Ζομπέρ έχει μελαγχολική διάθεση. «Είναι καταστροφικό να είσαι καθηγητής ρωσικών στις μέρες μας», σχολιάζει βαρύθυμα η συνταξιούχος εκπαιδευτικός, μέλος της Γαλλικής Ένωσης Ρωσομαθών (AFR). Μετά από δύο χρόνια πανδημίας, κάθε ελπίδα για την αναβίωση των καθιερωμένων εκπαιδευτικών ταξιδιών στη Μόσχα και στην Αγία Πετρούπολη, που επέτρεπε την προσέλκυση νέων μαθητών στο αντικείμενο, έχει εξανεμιστεί. Εξαιτίας του πολέμου, μία συνάδελφός της αποφάσισε να σταματήσει τη διοργάνωση σε δημοτικά σχολεία των εργαστηρίων γνωριμίας με τη γλώσσα ενός κράτους-εισβολέα. Η συνεργασία με το Ρωσικό Ίδρυμα για τις Επιστήμες και τον Πολιτισμό –που βοηθούσε τους εκπαιδευτικούς να βγάλουν βίζα και να οργανώσουν τις ανταλλαγές σπουδαστών– ανεστάλη, καθώς ο διευθυντής του τοποθετήθηκε υπέρ της εισβολής.Παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις των διδασκόντων, οι εγγραφές σε ρωσικά μαθήματα δεν κατέρρευσαν κατά το διδακτικό έτος 2022 (-1% σε σχέση με το 2021). Η ανακούφιση όμως μπορεί να αποδειχθεί προσωρινή. Ο πόλεμος διευρύνει το χάσμα μεταξύ Ρωσίας και Ευρώπης, μη προμηνύοντας τίποτα ευοίωνο για τη διδασκαλία μιας γλώσσας που βρίσκεται σε φθίνουσα πορεία εδώ και πολλές δεκαετίες. Σύμφωνα με τη Γενική Επιθεώρηση Ρωσικών του γαλλικού υπουργείου Παιδείας, το 1988 υπήρχαν 27.000 μαθητές ρωσικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση έναντι 11.000 σήμερα, σε σύνολο περίπου 330 δημόσιων και ιδιωτικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.Για καιρό, η διδασκαλία της ρωσικής γλώσσας περιοριζόταν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Η γλώσσα εισήχθη στα γαλλικά λύκεια μετά την Απελευθέρωση, με τη θέσπιση κρατικού διαγωνισμού για την πλήρωση των σχετικών θέσεων στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα το 1947 και πιστοποιητικού επαγγελματικής ικανότητας διδασκαλίας στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Capes) το 1955. Οι διαγωνισμοί αυτοί ήταν το εφαλτήριο για τη «χρυσή εικοσαετία» της διδασκαλίας της ρωσικής γλώσσας στη Γαλλία, σύμφωνα με τη διατύπωση του Φιλίπ Κοντ, πρώην προέδρου της AFR, σε μια ανακοίνωση που βρίσκεται στην ιστοσελίδα της ένωσης (1). Μεταξύ των ετών 1957 και 1967, οι προσλήψεις εκπαιδευτικών τριπλασιάστηκαν, από δεκατρείς σε τριάντα θέσεις ετησίως (μέσω και των δύο διαγωνισμών) (2). Οι εγγραφές κορυφώθηκαν μεταξύ των ετών 1970 και 1975, με περίπου τριάντα χιλιάδες μαθητές (3). Τα ρωσικά αποτελούν λοιπόν την πέμπτη πιο διαδεδομένη γλώσσα διδασκαλίας στην Γαλλία, παραμένοντας ωστόσο αρκετά πίσω από τα ιταλικά.Κομμουνιστές γονείςΟ ενθουσιασμός για τη συγκεκριμένη γλώσσα ήταν απότοκο του κύρους της ΕΣΣΔ, στεφανωμένη καθώς ήταν με τη δόξα της νικήτριας του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Η εκτόξευση του πρώτου δορυφόρου το 1957 την καθιέρωσε ως το αντίπαλο δέος των ΗΠΑ. Η προσέγγιση του Σαρλ ντε Γκωλ με τη Μόσχα, κατά την επιστροφή του στην εξουσία το 1958, δημιούργησε ένα πολλά υποσχόμενο κλίμα μεταξύ των δύο χωρών. Η Γαλλία είχε ανάγκη από ρωσόφωνους: διπλωμάτες, επιστήμονες, μηχανικούς κ.ο.κ. Πλήθος μελών και φίλων του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας έστελναν τα παιδιά τους να μάθουν τη γλώσσα της επανάστασης του 1917. Τα παιδιά αυτά αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά των ρωσομαθών σπουδαστών και προστέθηκαν στο ολιγομελές προπολεμικό κοινό της γλώσσας: τους απογόνους των «Λευκών» Ρώσων εμιγκρέδων και τους φοιτητές ανώτατων φιλοσοφικών και φιλολογικών σχολών, για τους οποίους τα ρωσικά ήταν μια γλώσσα «ευγενής» λόγω της λογοτεχνικής κληρονομιάς της, της απαιτητικής γραμματικής της και του αινιγματικού κυριλλικού αλφαβήτου της.Έως τις αρχές της δεκαετίας του 1960, υπήρχε μια περίεργη αναντιστοιχία μεταξύ των –ιδιαίτερα πολιτικών– αιτίων της ελκυστικότητας των ρωσικών και του απαρχαιωμένου περιεχομένου της διδασκαλίας της, βασισμένης στη μελέτη των μεγάλων συγγραφέων και στη μετάφραση. Οι περισσότεροι καθηγητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είχαν μαθητεύσει στους σπουδαίους σλαβολόγους, που δεν είχαν καμία εμπειρία από τη Σοβιετική Ρωσία. Ο μέγας δάσκαλος των ρωσικών σπουδών, ο Πιερ Πασκάλ (1890-1983), αποτελούσε μια αναπάντεχη εξαίρεση. Υπολοχαγός στη γαλλική στρατιωτική αποστολή στη Ρωσία το 1916, ο ένθερμος αυτός καθολικός έγινε μάρτυρας της επανάστασης, την οποία αποφάσισε να ασπαστεί, πεπεισμένος ότι οι Μπολσεβίκοι θα υλοποιούσαν το εξισωτικό ιδεώδες που πολλοί συνέδεαν με τη ρωσική αγροτιά. Επιστρέφοντας στη Γαλλία το 1933 για να αποφύγει τις σταλινικές εκκαθαρίσεις, ο Πασκάλ παρέμεινε σιωπηλός σχετικά με το παρελθόν του, κρατώντας όμως παράλληλα αποστάσεις από το «αντιολοκληρωτικό» κίνημα. Αφιερώθηκε στη διδασκαλία και στη μετάφραση της λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, κυρίως των έργων του Φίοντορ Ντοστογιέφσκι. Για τη γενιά των μελλοντικών καθηγητών που εκπαίδευε στη Σορβόννη, ο ρωσικός πολιτισμός σταματούσε το 1917.Τα μεταπολεμικά εκπαιδευτικά εγχειρίδια, που χρησιμοποιούνταν έως τα τέλη της δεκαετίας του 1950, αγνοούσαν τις αλλαγές που συντελέστηκαν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Για παράδειγμα, η επανέκδοση, το 1945, του εγχειριδίου αναφοράς του καθηγητή Πολ Μπουαγιέ (1864-1949) δεν λάμβανε υπόψη την απλοποίηση της ορθογραφίας του 1917. «Ο σπουδαστής θα επωφεληθεί από τη γνώση της παραδοσιακής ορθογραφίας των μεγάλων κλασικών συγγραφέων της ρωσικής γης», διαβάζουμε στο εισαγωγικό σημείωμά του (4). Το εγχειρίδιο της Βικτόρια Κοντσαλόφσκι, που εκδόθηκε την επόμενη χρονιά, ενσωμάτωνε μεν τη γλωσσική μεταρρύθμιση, δεν έκανε όμως καμία αναφορά στη Σοβιετική Ένωση. Απευθυνόταν «σε όσους αισθάνονται έλξη από το μυστήριο κάθε τι ρωσικού και τους πολλαπλούς προβληματισμούς που γεννά η τεράστια ευρασιατική δύναμη». Οι αναφορές του αντλούνταν αποκλειστικά από τη λογοτεχνία προ του 1917: Σεργκέι Ακσάκοφ, Αλεξάντρ Πούσκιν, Νικολάι Γκόγκολ, Μιχαήλ Λέρμοντοφ, Βασίλι Κλιουτσέφσκι, Άντον Τσέχωφ.Ο εκσυγχρονισμός των εκπαιδευτικών εγχειριδίων είχε μετατραπεί επομένως σε πολιτικό ζήτημα. Το ανέλαβε η Ένωση Γαλλίας-ΕΣΣΔ, ένας φορέας υπό την επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας. Το γαλλικό υπουργείο Παιδείας, που δεν αγνοούσε τους πολιτικούς στόχους της, την άφησε να ενεργεί χωρίς εμπόδια, ιδίως επειδή η δράση της αρχικά επικεντρωνόταν στην εκπαίδευση ενηλίκων. Σε συνεργασία με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης και σοβιετικούς εκπαιδευτικούς, η παράλληλη διπλωματία της Ένωσης οδήγησε το 1962 στην έκδοση ενός εγχειριδίου με τίτλο Russe vivant(«ζωντανά ρωσικά») που θα άφηνε το στίγμα του σε πολλές γενιές ρωσομαθών. O τίτλος του παρέπεμπε στη ρήξη με τις μεθόδους του παρελθόντος: δεν επρόκειτο πια μόνο για τη μελέτη των μεγάλων συγγραφέων, αλλά για την πρακτική εξάσκηση μιας γλώσσας, σε σύνδεση με τους σοβιετικούς πολίτες που την μιλούσαν. Αυτή η παιδαγωγική στροφή, που πρότασσε την προφορική έκφραση, αφορούσε όλες τις γλώσσες, οι οποίες πλέον αποκαλούνταν «ζωντανές», «ζώσες». Όμως, στην εποχή του Σιδηρού Παραπετάσματος, η ενθάρρυνση της προσέγγισης με άλλες κοινωνίες λάμβανε και μια πιο πολιτική διάσταση.Τα μαθήματα του εγχειριδίου δεν παρέλειπαν τις αναφορές στα μεγάλα σοβιετικά επιτεύγματα, ιδίως στην κατάκτηση του διαστήματος. Από τη δεκαετία του 1960 και έπειτα, οι συχνότερες επισκέψεις εκπαιδευτικών στην ΕΣΣΔ διεύρυναν το οπτικό πεδίο τους. Σοβιετικοί συγγραφείς έκαναν την εμφάνισή τους στις αίθουσες διδασκαλίας (5), κυρίως εκείνοι που παρουσιάστηκαν μετά το «ξεπάγωμα» της περιόδου Χρουστσόφ, όπως ο Κονσταντίν Παουστόβσκι (1892-1968) ή οι συνθέτες-τραγουδοποιοί Μπουλάτ Οκουτζάβα (1924-1997) και Βλαντίμιρ Βισότσκι (1938-1980).Κατά τη δεκαετία του 1970, το σοβιετικό αστέρι χάνει σταδιακά τη λάμψη του. Η στρατιωτική επέμβαση στην Τσεχοσλοβακία το 1968 κλόνισε την αύρα της Σοβιετικής Ένωσης. Ο αριθμός των Γάλλων ρωσομαθών μειώνεται με αργούς αλλά σταθερούς ρυθμούς, που επιταχύνονται απότομα μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το 1991: πτώση κατά σχεδόν 40% μέσα σε δέκα χρόνια. Κατά τη διάρκεια της κρίσιμης αυτής περιόδου, ένα νέο χάσμα δημιουργείται μεταξύ της πολιτικής πραγματικότητας της Ρωσίας και των εκπαιδευτικών εγχειριδίων. Ενώ η χώρα βυθίζεται σε έναν αχαλίνωτο καπιταλισμό, πολλοί Γάλλοι μαθητές συνεχίζουν να ανακαλύπτουν τη ρωσική γλώσσα μέσω ενός εγχειριδίου που εξιστορεί τις περιπέτειες μιας ομάδας νεαρών σοβιετικών μαθητών (6). Στο μάθημα 2, οι μαθητές της 6ης τάξης μαθαίνουν τις λέξεις «εργοστάσιο» και «εργαστήριο συναρμολόγησης». Στο μάθημα 22, οι ήρωες δουλεύουν ως εθελοντές σε μια αγροτική κολεκτίβα με το όνομα «Πρόοδος» για «να μαζέψουν καρπούζια»…Στην αυγή της δεκαετίας του 2000, οι γονεϊκές στρατηγικές παράκαμψης της εγγραφής των παιδιών τους στο σχολείο του τόπου κατοικίας μέσω της επιλογής λιγότερο διαδεδομένων γλωσσών κατέληξε να περιορίσει τη μείωση του αριθμού των μαθητών. «Η έως και σήμερα διατήρηση της ρωσικής γλώσσας στα μεγάλα σχολικά συγκροτήματα των κέντρων των πόλεων οφείλεται σε αυτή την καθαρά διοικητικού χαρακτήρα τακτική», έγραφε με λύπη ο Φιλίπ Κοντ το 2005. Τα τελευταία τρία χρόνια, το γαλλικό υπουργείο Παιδείας έχει αυστηροποιήσει την πολιτική σχετικά με τις εξαιρέσεις από την εγγραφή στο σχολείο του τόπου κατοικίας, παρατηρεί ο σημερινός γενικός επιθεωρητής για τη ρωσική γλώσσα Φρανσουά Λοράν, κυρίως σε ορισμένες εκπαιδευτικές περιφέρειες όπως η Νάντη ή το Παρίσι. Αν και πιστεύει ότι τα μέτρα για την προώθηση της ανάμειξης των κοινωνικών τάξεων είναι χρήσιμα, εκφράζει τη δυσαρέσκειά του για το γεγονός ότι η πολιτική αυτή αρκετές φορές είναι άκαμπτη και έρχεται σε αντίθεση με τον στόχο της διατήρησης μιας ποικιλίας προσφερόμενων γλωσσών στη γαλλική επικράτεια.Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στα λύκεια το 2018, και όχι ο πόλεμος, επέφερε το μεγαλύτερο έως τώρα πλήγμα στον κλάδο. Σε συνέχεια της καθιέρωσης ενός απολυτηρίου λυκείου «α λα καρτ» (δηλαδή με μεγαλύτερη επιλογή μαθημάτων και δυνατότητα αλλαγής τους αργότερα), οι τάξεις ρωσικών απώλεσαν ποσοστό 5 με 7% του δυναμικού τους ανά έτος (7). Μεγάλος αριθμός μαθητών δεν διδάσκεται πλέον τρίτη γλώσσα –που ήταν η κύρια οδός εκμάθησης των ρωσικών– διότι μετατράπηκε σε απλό μάθημα επιλογής, που μετράει σε πολύ μικρό ποσοστό για τον τελικό βαθμό του απολυτηρίου. Δέσμια ενός περιορισμένου ωρολογίου προγράμματος, τα σχολεία προσπάθησαν να διευρύνουν την προσφορά τους σε ειδικότητες (δεκατρείς στο σύνολο), σε βάρος της εκμάθησης των λιγότερο διαδεδομένων γλωσσών. Και άλλοι παράγοντες εξηγούν τη μείωση των μαθητών: μια πολιτική αυτονομίας των λυκείων που καθιστά οικονομικά αδύνατη την παροχή μιας συνεκτικής προσφοράς γλωσσών σε επίπεδο εκπαιδευτικής περιφέρειας ή διεύθυνσης, η συχνή μείωση των ωρών διδασκαλίας, η ομαδοποίηση των μαθητών διαφορετικού επιπέδου στην ίδια τάξη (8)κ.ά.Η διατήρηση των ρωσικών τάξεων στα σχολεία εναπόκειται πολλές φορές στον ενθουσιασμό των παιδαγωγών. Πολλοί καθηγητές προωθούν το μάθημα και εκτός των ωρών διδασκαλίας: ανοικτές ημερίδες και εργαστήρια εισαγωγής στη γλώσσα πραγματοποιούνται στα δημοτικά σχολεία, σε μια προσπάθεια εδραίωσης της προσφοράς της γλώσσας σε τοπικό επίπεδο και σε βάθος χρόνου. Κατά τη διάρκεια της θητείας της σε ένα σχολικό συγκρότημα στην κοινότητα Μαντ-λα-Ζολί του νομού της Ιβλίν, η Μαργκερίτ Σουσόν διοργάνωνε κάθε χρονιά παρεμβάσεις στις τελευταίες τάξεις του δημοτικού των σχολείων του συγκροτήματος. Σήμερα διδάσκουσα σε μια προπαρασκευαστική τάξη στη Λυών, έχει δημιουργήσει μια ιστοσελίδα (9) μέσω της οποίας προάγει την εκμάθηση της ρωσικής γλώσσας. «Φέτος, λειτούργησε πολύ καλά το επιχείρημά μου σχετικά με την έλλειψη Γάλλων ρωσόφωνων στη δημοσιογραφία και στις υπηρεσίες ασφαλείας.» Παρά τη διεθνή κρίση λόγω του πολέμου, οι εγγραφές μαθητών στο πρώτο έτος αυξήθηκαν: δεκαέξι εγγεγραμμένοι μαθητές για το 2022 έναντι επτά κατά την έναρξη του σχολικού έτους 2021. Με τα διεθνή τμήματα των λυκείων να προσφέρουν ενισχυμένη διδασκαλία ξένων γλωσσών, οι προπαρασκευαστικές τάξεις συνεχίζουν να σημειώνουν μια ελαφρά πρόοδο στον αριθμό των εγγεγραμμένων μαθητών στα ρωσικά.Η νέα παγκόσμια γεωπολιτική και οικονομική τάξη επηρεάζει σαφώς τις επιλογές των μαθητών. Η κινεζική γλώσσα, για παράδειγμα, σημείωσε αύξηση της δημοτικότητάς της από το 2010 (+14 %) ως απάντηση στο κατρακύλισμα της δημοτικότητας των ρωσικών (-30 %) και ακόμη περισσότερο των πορτογαλικών (-46 %). Όντας η πρώτη μη ευρωπαϊκή γλώσσα που διδάσκεται στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, τα κινεζικά προσελκύουν σήμερα σχεδόν το 20% των μαθητών που έχουν επιλέξει μια τρίτη σύγχρονη γλώσσα (δηλαδή 12.380 μαθητές), με μόλις το 7% να επιλέγουν ρωσικά. Για να ξορκίσει αυτή τη ζοφερή περίοδο, ο Λοράν επικαλείται τη μακρά ιστορία των δύο χωρών: «Η σχέση Γαλλίας και Ρωσίας, ιδίως σε πολιτιστικό και γλωσσικό επίπεδο, παραμένει παθιασμένη και παράφορη. Αντιστέκεται στους κινδύνους και στα πλήγματα της ιστορίας: οι μαρτυρίες των οικογενειών και των νέων που επέλεξαν φέτος τα ρωσικά κάνουν ξεκάθαρη τη διάκριση μεταξύ της ρωσικής γλώσσας και του καθεστώτος του Βλαντιμίρ Πούτιν».

Hélène Richard

Συντάκτρια της «Le Monde diplomatique»μετάφραση: Ελίνα Βέτση(1) «L’enseignement du russe en France: problèmes et perspectives», έκθεση που παρουσιάστηκε στη Βερόνα, Σεπτέμβριος 2005, www.afr-russe.fr.(2) Sandra Dominique, «Le russe dans l’enseignement supérieur en France, de l’entre-deux-guerres à la fin des années 1970», διδακτορική διατριβή στην ιστορία, πανεπιστήμιο Paris Cité, 18 Σεπτεμβρίου 2020.(3) Σύμφωνα με τα αριθμητικά στοιχεία που παρείχε ο Φιλίπ Κοντ στις 30 Σεπτεμβρίου 2022.(4) Παρατίθεται από τη Sandra Dominique, ο.π.(5) Συνέντευξη με τη Βερονίκ Ζομπέρ, συνταξιούχο καθηγήτρια, που ξεκίνησε την επαγγελματική της σταδιοδρομία το 1969.(6) Mark Viatioutnev και Lilia Vokhmina, Langue russe. Manuel pour les élèves étrangers, Εκδόσεις «Langue russe», Μόσχα, 1988.(7) Αριθμητικά στοιχεία που παρέχονται από τη Γενική Επιθεώρηση Ρωσικών.(8) Alain Brunn (κ.ά.), «Évaluation de la mise en œuvre des enseignements optionnels au sein du nouveau lycée général et technologique», έκθεση της Γενικής Επιθεώρησης Εκπαίδευσης, Αθλητισμού και Έρευνας, Ιούνιος 2021.(9) https://russeenprepa.fr

The post Πώς ο Πούτιν «σκότωσε» τον Πούσκιν! appeared first on Militaire.gr.