«Ο επιστολογράφος Βολταίρος» του Φάνη Κωστόπουλου

Σε όλο τον 18ο αιώνα αν κοιτάξει κανείς, δεν θα βρει δεινότερο επιστολογράφο από τον Βολταίρο (1694-1778). Οι επιστολές του, που δεν ήταν μόνο μέσον επικοινωνίας, αλλά και γλωσσική λεπίδα που την τρέμανε ακόμη και ηγεμόνες, διακρίνονταν όχι μόνο για το λογοτεχνικό τους ύφος, αλλά και για το ηθικό θάρρος που χαρακτήριζε πάντα τον Βολταίρο. Εκείνοι που έχουν μελετήσει συστηματικά το έργο του υποστηρίζουν πως οι πιο τολμηρές και ανατρεπτικές ιδέες του είναι διατυπωμένες στις επιστολές του. Για παράδειγμα, στην επιστολή που έστειλε στον μαρκήσιο de Chauvelin με ημερομηνία 2 Απριλίου 1764,

ο συγγραφέας του Αγαθούλη προβλέπει όχι μόνο τη μεγάλη Γαλλική Επανάσταση, που ανέτρεψε το παλαιό καθεστώς, αλλά και ότι ο ίδιος δεν θα είναι τότε εν ζωή: «Όλο αυτό που βλέπω ρίχνει τους σπόρους μιας επανάστασης που θα ξεσπάσει εξάπαντος και όπου δεν θα έχω την ευχαρίστηση να είμαι μάρτυρας». Δεν πρέπει όμως να παραλείψω ότι μερικές επιστολές του ήταν τόσο επιθετικές, που έφταναν και σε επίπεδο λιβελογραφίας, ιδίως όταν έλεγε τα πράγματα με το όνομά τους. Επιστολές του Βολταίρου κυκλοφόρησαν και σε μορφή βιβλίου, όπως οι πολύκροτες Φιλοσοφικές επιστολές, επίσης γνωστές και ως Αγγλικές, ένα βιβλίο που, για να το αποτιμήσω σωστά, αρκεί να πω ότι τάραξε τόσο έντονα τα νερά του Σηκουάνα, ώστε προκάλεσε αμέσως τη βίαιη αντίδραση των εκκλησιαστικών και πολιτικών αρχών, με αποτέλεσμα ο εκδότης να συλληφθεί και ο Βολταίρος να φύγει κρυφά από το Παρίσι για τη Λωρραίνη, όπου τον περίμενε η ερωτική αγκαλιά της μαρκησίας ντε Σατελέ, που ήταν η γυναίκα της ζωής του, αλλά και μια γυναίκα αφιερωμένη στην επιστήμη.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Ο Βολταίρος είχε κάνει, μέσα από την αλληλογραφία του, υψηλές γνωριμίες όχι μόνο με την αριστοκρατία της χώρας του, αλλά και με τις ηγεμονικές αυλές όλης της Ευρώπης. Δεν πρέπει να το παραλείψω, μιας και το ’φερε η κουβέντα, ότι ο Βολταίρος, που ήταν φίλος της μητέρας της Μαντάμ ντε Πομπαντούρ, είχε συμβάλει μαζί με τον φίλο του στρατάρχη δούκα ντε Ρισελιέ να γίνει η κόρη της φίλης του η μεγάλη ευνοουμένη του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΕ’. Μάλιστα, για κάμποσα χρόνια, πριν χαλάσει η φιλία του μαζί της, η Μαντάμ ντε Πομπαντούρ τού είχε δείξει αρκετές φορές έμπρακτα την ευγνωμοσύνη της. Όσο για τους ηγεμόνες της Ευρώπης, είναι γνωστή στο πνευματικό κοινό όχι μόνο η αλληλογραφία του με τον Φρειδερίκο II, βασιλέα της Πρωσίας, αλλά και η φιλοξενία του στο Sans Souci από τον Πρώσο ηγεμόνα.

Σε θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης οι επιστολές του Βολταίρου, που δημοσιεύονταν σε έντυπα της εποχής, έκαναν έντονη την παρουσία του στο κοινωνικό προσκήνιο, ενώ, με τις γνωριμίες που είχε στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, μπορούσε με τις επιστολές του να επεμβαίνει ακόμη και σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Έτσι, όταν η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας (με την οποία ο Βολταίρος είχε επί 15 χρόνια αλληλογραφία) πολεμούσε εναντίον των Τούρκων (Α’ Ρωσοτουρκικός πόλεμος, 1768-1774), ο Βολταίρος ανέπτυξε μεγάλη δραστηριότητα προσπαθώντας, με τις επιστολές του, να πείσει τις άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις να βοηθήσουν στην απελευθέρωση της Ελλάδας. Με τη δραστηριότητα αυτή ο Βολταίρος είναι, θα λέγαμε, o πρώτος χρονικά στη σειρά των μεγάλων Ευρωπαίων φιλελλήνων, όπως ο Μπάιρον, ο Ουγκό και άλλοι. Και αυτό μολονότι η πατρίδα του, η Γαλλία, είχε τέτοια φιλοτουρκική παράδοση, που, δυο αιώνες πριν από τον αιώνα του Βολτέρου, ο έξοχος Πορτογάλος ποιητής Λουίς ντε Καμόενς χτυπάει, στο περίφημο έπος του Οι Λουσιάδες (Os Lusiadas), τον Φραγκίσκο Α’, που ήταν τότε σύμμαχος των Οθωμανών στις ενδοευρωπαϊκές έριδες.

Ο μεγαλύτερος πάντως εχθρός του Βολταίρου ήταν ο θρησκευτικός ή ιδεολογικός φανατισμός και η μισαλλοδοξία, κάτι που άλλωστε βλέπουμε και στις μέρες μας με τους τζιχαντιστές. Είναι, πράγματι, μέγας τίτλος τιμής για τον Βολταίρο ότι αυτός ο θρησκευτικός ή δογματικός φανατισμός, στις επιστολές του και στο υπόλοιπο έργο του, καταπολεμήθηκε όσο από κανέναν άλλο. Προς το τέλος, πάντως, της ζωής του είχε διακόψει τις σχέσεις του με τους αθεϊστές, ακόμη και με τον Ντιντερό, και είχε αντιτάξει στις θεωρίες τους τον περίφημο στίχο:

Αν δεν υπήρχε ο Θεός, θα έπρεπε να τον εφεύρουμε.
(Si Dieu n’ existait pas, il faudrait l’inventer).

{jb_quote} Ο Βολταίρος είχε κάνει, μέσα από την αλληλογραφία του, υψηλές γνωριμίες όχι μόνο με την αριστοκρατία της χώρας του, αλλά και με τις ηγεμονικές αυλές όλης της Ευρώπης. {/jb_quote}

Και γι’ αυτόν τον άνθρωπο, που διατύπωσε αυτή τη γνώμη, δεν υπήρχε χριστιανικός τάφος, όταν πέθανε, μέσα στο Παρίσι και τον έθαψαν, εν κρυπτώ και παραβύστω, έξω από την πόλη.

Για να κλείσω αυτό το θέμα, πρέπει να πω ακόμη ότι μπορεί ο Βολταίρος να μην είναι ο πρώτος που έγραψε έμμετρες επιστολές προς άλλους πνευματικούς ανθρώπους, αφού προηγήθηκαν άλλοι όπως, για παράδειγμα, ο Μπουαλό, ήταν όμως ο πρώτος που έγραψε έμμετρες επιστολές προς πνευματικούς ανθρώπους άλλων εποχών. Μία απ’ αυτές τις έμμετρες επιστολές έχει «αποδέκτη» τον Λατίνο ποιητή Οράτιο και την παραθέτω εδώ σε δική μου απόδοση, για να κλείσω τα της επιστολογραφίας του:

ΠΡΟΣ ΟΡΑΤΙΟ

Φίλος των στίχων πάντοτε, μα και οδηγημένος
Απ’ το θεό της ποίησης, την περσινή χρονιά,
Έγραψα μιαν επιστολή στον άτεγκτο Μπουαλό…
Σε σένα γράφω σήμερα, ηδονιστή Οράτιε,
Σε σένα που λεπτότητα και χάρη αποπνέεις·
Και που εύκολος στους στίχους σου κι ευχάριστος στο λόγο,
Τραγούδησες για έρωτες, κρασιά, γλυκές ανέσεις·
Και που ακόμα γνώρισες τόσο καλά εκείνη,
Την πάντα αξιαγάπητη ανθρώπινη σοφία,
Όσο ποτέ δεν μπόρεσε καλά να τη γνωρίσει
Ο άσπλαχνος επικριτής του ποιητή Κινά.[1]

Αυτός ο κόσμος, Ποιητή, είν’ πίνακας που αλλάζει
Και είναι πότε ευχάριστος και πότε θλιβερός.
Μ’ ακόμα είν’ αιώνιος και πάντοτε καινούργιος.
Η Ρώμη η παντοδύναμη τέλειωσε μ’ Αυγουστύλο
Και της Σφενδόνης τα δεινά με βούλα παπική.
Όλα περνούν και χάνονται και τίποτα δε μένει,
Εκτός από τη δόξα σου κι, Οράτιε, τ’ όνομά σου.

Έτσι καλότυχοι οι γιοι τ’ Απόλλωνα είν’ πάντα.
Σε κάθε χώρα κι εποχή τους στίχους τους διαβάζουν.
Αλίμονο! δε θα ’χω εγώ ποτέ τέτοιο προνόμιο.
Η γλώσσα μας η άχαρη κι αλύγιστη, όπως είναι,
Μπορεί, έχει τη δύναμη τα έθνη να υποτάξει;
Λάμψη και τέρψη έχουμε, μα κι ακριβολογία.
Αυτά μας εξισώνουνε μ’ Ελλάδα κι Ιταλία;

ΣΗΜΕΙΩΣΗ
[1] Εννοεί τον Μπουαλό.