«Περί πανδημίας και οίκτου» της Παρασκευής Κοψιδά-Βρεττού

Οι μέρες που ζούμε είναι γεμάτες από πόνο και πονεμένους ανθρώπους (και ποια εποχή άλλωστε υπήρξε απαλλαγμένη από πόνο και πονεμένους ανθρώπους;). Φυσικές καταστροφές και κλιματική αλλαγή, πόλεμοι, βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών, ασθένειες… Με κορυφαία στην καθημερινή μας ειδησεογραφία την πολυκαιρισμένη πια πανδημία του Covid-19. Oι μακάβριοι αριθμοί ανεβοκατεβαίνουν παράγοντας συλλογικές εικόνες του ανθρώπινου δράματος, η ψυχική ανθεκτικότητα των ανθρώπων ολοένα και περισσότερο καταβάλλεται και τα συναισθήματα ποικίλλουν. Οι ψυχολόγοι έχουν μιαν απρόσμενη συγκυρία ώστε να διαμορφώσουν

τη σύγχρονη «παθολογία πολέμου», μια θεωρία του ανθρώπινου ψυχισμού εν ώρα παρατεταμένης βιολογικής ανασφάλειας και φόβου. Άλλωστε, ο ανθρώπινος πολιτισμός σε κάθε φάση και εκδοχή του είναι, εκτός των άλλων, και η ιστορία των μορφών του ανθρώπινου πόνου. Και τώρα, είναι η στιγμή που μπορούμε να στοχαστούμε πάνω στην ιστορικότητα του δικού μας πολιτισμικού κλήρου στο μερίδιο του καθολικού «πόνου».

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Ο Αριστοτέλης στη Ρητορική του προσδιορίζει με ψυχολογική ενάργεια τις δύο ομάδες καταστροφικών συμβάντων που ευθύνονται για την πρόκληση πόνου στον άνθρωπο. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει ο θάνατος, η σωματική βλάβη, τα γηρατειά, η ασθένεια, η έλλειψη τροφής. Στη δεύτερη ομάδα, ο πόνος σχετίζεται κυρίως με ψυχολογικά χρωματισμένες αιτίες: μερική ή ολική απουσία φίλων, χωρισμός από φίλους και συγγενείς, αδυναμία ή δυσμορφία, το καλό που δεν έρχεται ενώ στη θέση του έρχεται το κακό, ή να φτάνει το καλό όταν ήδη έχει συμβεί το χειρότερο και ο πόνος επικαλύπτει την όποια χαρά. Υπογραμμίζεται η αφιλία και η ολιγοφιλία: «διὸ καὶ τὸ διασπᾶσθαι ἀπὸ φίλων καὶ συνήθων ἐλεεινό» (γι’ αυτό και η βίαιη απόσπαση από τους φίλους και τους δικούς ανθρώπους είναι θλιβερό πράγμα και προκαλεί τον οίκτο). Με αυτά τα παθήματα ο Αριστοτέλης θα συνδέσει μία από τις πιο αμφιλεγόμενες φιλοσοφικά ψυχικές οντότητες του ανθρώπου: την έννοια του ελέου(ς), που στη σύγχρονη γλωσσική μας απόδοση ονομάζεται «οίκτος».

Σε ποιες περιπτώσεις και με ποιες προϋποθέσεις ενεργοποιείται ο έλεος (ο οίκτος) στην ανθρώπινη ψυχή; Μεταφράζουμε από τον Αριστοτέλη: «Ας δεχτούμε λοιπόν ότι ο οίκτος είναι η λύπη για κάποιο φανερό κακό, οδυνηρά καταστρεπτικό για ένα πρόσωπο που δεν αξίζει να το υποστεί, ένα κακό που ο καθένας θα μπορούσε να περιμένει ότι θα προσβάλει τον ίδιο ή κάποιον δικό του άνθρωπο, και μάλιστα όταν το κακό αυτό μοιάζει κοντινό. Είναι, πράγματι, φανερό ότι ο άνθρωπος που πρόκειται να νιώσει οίκτο πρέπει αναγκαστικά να βρίσκεται σε τέτοια κατάσταση ώστε να πιστεύει ότι είναι δυνατό να πάθει κάποιο κακό – ο ίδιος ή κάποιος δικός του… Αυτός είναι ο λόγος που δεν αισθάνονται οίκτο ούτε οι ολότελα καταστραμμένοι άνθρωποι (γιατί πιστεύουν ότι δεν μένει πια τίποτε άλλο για να πάθουν, αφού τα έχουν πάθει όλα), ούτε αυτοί που πιστεύουν ότι έφτασαν στην ύψιστη ευτυχία· οι άνθρωποι αυτοί δείχνουν, ίσα ίσα, μια αυθάδη και αλαζονική αυτοπεποίθηση…»[1]

Ο οίκτος μοιάζει να είναι μια εγγενής ψυχολογική δυνατότητα της ανθρώπινης φύσης να μετακινείται ευαίσθητα στην οδυνηρή θέση του άλλου ανθρώπου. Να κατανοεί, να συνυποφέρει –η συναφής έννοια της συμπόνιας αποδίδει ενδεχομένως ευστοχότερα τα πράγματα–, να λυγίζει κάτω από το βάρος των παθημάτων του συνανθρώπου του, να ενεργοποιεί τη συνείδηση της καθολικότητας του πεπερασμένου ανθρώπου και να εμποιεί μέσα του τον φόβο της πιθανής έκθεσης του ίδιου στον αντίστοιχο πόνο. Πρόκειται μέχρις εδώ για μια πυρηνική έννοια, μια συστατική ουσία αυτού που αποκαλούμε με τον γενικότερο όρο «ανθρωπιά». Και είναι ένα καθολικό ανθρώπινο γνώρισμα, συνυφασμένο στο συλλογικό φαντασιακό με τη «μυθολογική ποιητική» της θεότητας. Ο Παυσανίας λ.χ. αναφέρεται στον Βωμό του Ελέους, που οι Αθηναίοι είχαν στήσει στην Αρχαία Αγορά και σύμφωνα με τον Φιλόστρατο τον λάτρευαν ως δέκατο τρίτο θεό. Γι’ αυτό εκεί δεν έκαναν θυσίες ούτε αναίμακτες προσφορές, παρά μονάχα πρόσφεραν τα δάκρυά τους οι κάθε λογής κυνηγημένοι της ζωής. Αλλά και τη μακρινή Ασία διαπερνά μέσω του Βουδισμού η πελώρια προσωποποίηση της απέραντης συμπόνιας, η θηλυκή μορφή της θεάς Γουάν Γιν, της θεάς της Συμπόνιας και της Απελευθέρωσης από τα βάσανα, όπως δηλώνει το όνομά της: αυτή που βλέπει και ακούει την κραυγή του ανθρώπινου κόσμου. (Σ’ αυτή τη θεά στήθηκε σήμερα το τεράστιο –ύψους 76 μέτρων– μπρούτζινο άγαλμα στο Χονγκ Κονγκ, που δεσπόζει πίσω από τις πυκνές κατοικίες.)

Υπάρχουν ωστόσο μορφές, αποχρώσεις ή όρια στον οίκτο; Πότε ο οίκτος μεταμορφώνεται είτε σε αυτοθυσιαστική είτε σε ναρκισσιστική ανθρώπινη εκδήλωση; Και πού βρίσκεται η χρυσή τομή, από την οποία αναδύεται το περίσσευμα ανθρωπιάς, η ίδια η πράξη της ευσπλαχνίας;

«Υπάρχουν δύο είδη οίκτου», θα μας πει ο Στέφαν Τσβάιχ, στο πολυδιαβασμένο μυθιστόρημά του Ανυπόμονη καρδιά (ή Επικίνδυνος οίκτος)[2], καθώς βυθίζεται ενδοσκοπικά στην ψυχολογία του βάθους για να ιχνηλατήσει το δράμα των ηρώων του. «Ο ένας, ο αδύναμος κι αισθηματικός, δεν είναι, στην πραγματικότητα, παρά η ανυπομονησία της καρδιάς να διώξει, όσο γίνεται γρηγορότερα, τη θλίψη που νιώθει μπρος στη δυστυχία του άλλου: αυτός δεν είναι αληθινός οίκτος, αλλά μια ενστικτώδης υπεράσπιση της ψυχής από την ξένη δυστυχία. Ο άλλος, ο μόνος που αξίζει, δεν είναι αισθηματολογία, αλλά δημιουργικός οίκτος, που ξέρει τι θέλει κι είναι αποφασισμένος να υποστεί με υπομονή κι επιμονή το κάθε τι, ως τα έσχατα όρια της ανθρώπινης αντοχής κι ακόμα πιο πέρα».

Ο Τσβάιχ ψυχογραφεί έναν αντιήρωα του οίκτου, μια «μελέτη περίπτωσης» σύνθετου ψυχολογικού τοπίου, που περιέχει όλα εκείνα τα σύνδρομα της ψυχικής και πολιτισμικής πολυπλοκότητας του οίκτου. Ο νεαρός υπίλαρχος Άντον Χοφμίλερ θα γίνει το θύμα και ο δράστης μιας ανελέητης ψυχικής περιπέτειας που ορίζεται από τον οίκτο και την τρυφερότητα μέχρι τη δειλία και την εξαπάτηση[3]. Μια παρόμοια ψυχαναλυτική εμπλοκή ανθρωπιάς και απανθρωπισμού, καθώς ο συγγραφέας γράφει σε επιστολή του προς τον Φρόιντ το 1937, «αποδεικνύει ότι η αδυναμία, ο “μισο-οίκτος”, που δεν φτάνει μέχρι την τελική θυσία, είναι πιο καταστροφικός από τη βία». Εδώ βρισκόμαστε ενώπιον μιας ακραία ιδεαλιστικής μορφής συμπόνιας, της οποίας αίτημα είναι η ηθική εξύψωση του οίκτου μέχρι την απόλυτη υπέρβαση του εγώ.

Στο άλλο άκρο η νοσηρή εκδοχή της νιτσεϊκής τρωτότητας του υπερανθρώπου, όταν υποτάσσεται στη «λύπηση», στη «βούληση που στρέφεται εναντίον της ζωής»: «Εδώ ακριβώς έβλεπα την αρχή του τέλους, το σταμάτημα, την ανάδρομη κόπωση, τη βούληση που στρέφεται εναντίον της ζωής, τα σημάδια τρυφερότητας και λύπησης που προμηνύουν την τελευταία αρρώστια: καταλάβαινα πως η διαρκώς εξαπλούμενη ηθική του οίκτου, που έπιανε ακόμα και τους φιλοσόφους, ήταν το δυσοίωνο σύμπτωμα ενός δυσοίωνου πλέον ευρωπαϊκού πολιτισμού»[4].

{jb_quote}Μήπως η γρήγορη εναλλαγή των εικόνων στις πάσης φύσεως οθόνες της ψηφιακής εποχής μπορεί να αμβλύνει τη γέννηση ανώτερων αισθημάτων, προκαλώντας επομένως την προϊούσα απάθεια απέναντι στον ανθρώπινο πόνο;{/jb_quote}

Οι Στωικοί «αποσυναισθηματοποιώντας» τον (σοφό) άνθρωπο κηρύσσουν την πλήρη λύτρωση από τα πάθη των συναισθημάτων (εκτός των άλλων, και της λύπης), τα οποία θεωρούν νοσήματα της ψυχής που χρήζουν θεραπείας, καθώς δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι κάποιο εξωτερικό συμβάν είναι αντικειμενικά καλό ή κακό και γι’ αυτό μας προκαλεί την ανάλογη συναισθηματική αντίδραση. Οι Στωικοί βέβαια βλέπουν απαλλαγμένο τον άνθρωπο από κάθε υλική του εξάρτηση, από κάθε του «πάθος»[5]. Ο Άνταμ Σμιθ, του οποίου η οικονομική θεωρία αναγιγνώσκεται μονοδιάστατα και χωρίς τον ευρύτερο φιλοσοφικό και ηθικό του προβληματισμό, στο έργο του Θεωρία των ηθικών συναισθημάτων[6] ασκεί κριτική στον στωικισμό, που τον απασχόλησε διά βίου, επισημαίνοντας το στοιχείο υπερβολής της φιλοσοφικής σχολής τους, που δημιουργεί διάλυση των συνεκτικών δεσμών στις συγγενικές και τις ευρύτερες κοινοτικές δομές. Εξισορροπώντας τα πράγματα, ο Σμιθ δέχεται το συναίσθημα της λύπησης για τις συμφορές δικών μας –περισσότερο ή λιγότερο– ανθρώπων και ακολουθεί τον στωικισμό στην α-πάθεια και την εσωτερική ανεκτική βίωση του προσωπικού πόνου.

Ο οίκτος ωστόσο εμπίπτει στην έννοια της ιστορικότητας. Τόσο η φιλοσοφία όσο και η λογοτεχνία και η ψυχολογία αντιμετώπισαν θεωρητικά κάτω από διαφορετικό πρίσμα τον οίκτο από τη μια εποχή στην άλλη. Ο οίκτος ως κοινό ανθρωπολογικό γνώρισμα, ο οίκτος ως δειλία ή θηλυπρέπεια, ο οίκτος ως έκφραση ηρωισμού και ανδρικού ήθους, ο οίκτος ως συνεκτικός κοινωνικός δεσμός, το ανώφελο του οίκτου, η χρηστικότητα του οίκτου, ο οίκτος και η εκδίκηση, ο οίκτος ως θρησκευτικό-ηθικό χαρακτηριστικό…

Ο οίκτος τρέφεται από τον πόνο –ατομικό ή συλλογικό– σε κάθε ιστορική εποχή· σε κάθε στιγμή της ζωής θα λέγαμε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, με μείζονα ή ελάχιστα δεινά ή και με υπερβάλλουσα ένταση βιωμένες καθημερινές καταστάσεις και συμβάντα. Η αρχαία τραγωδία υποστασιοποίησε το ανθρώπινο με την ένταση του τραγικού στο πρόσωπο επώνυμων του μύθου ή της ιστορίας, για να τονίσει τη σύγκρουση του ανθρώπου με δυνάμεις που τον υπερβαίνουν και που τόσο συχνά ηττάται κατά κράτος απ’ αυτές. Πώς επενεργούν τα παθήματα των ηρώων στον αποδέκτη θεατή ή αναγνώστη; Ας θυμηθούμε τον αριστοτελικό ορισμό για την πρόσληψη του τραγικού: «…δι’ έλέου και φόβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Από πού προκύπτει λοιπόν ο έλεος των αρχαίων, στη μακρά διαχρονία του; Από τη μετακίνηση του θεατή στη θέση των ηρώων και τη συναισθηματική εμβίωση των συμφορών τους, καθώς δημιουργείται η συνείδηση μιας δημοκρατικής μέθεξης του ανθρώπινου όντος στον πόνο και στη στέρηση, σε ποικίλα δεινά, απέναντι στα οποία ο άνθρωπος είναι ανυπόδητος και αχίτων, άοπλος όσα κι αν διαθέτει όπλα του μυαλού και της τέχνης (τεχνολογίας) του.

{jb_quote}Ο οίκτος, με την αρχαία ελληνική σημασία του ελέου(ς), δεν θα πάψει ποτέ να αποτελεί την πεμπτουσία της ανθρωπιάς μας, κάτω από τη στέγη του κοσμικού δέους, που η επιστήμη σήμερα το απαλλάσσει από κάθε μεταφυσική.{/jb_quote}

Βρισκόμαστε αυτή τη στιγμή κάτω από την επήρεια μιας παρατεταμένης, απρόσμενης, παγκόσμιας ασθένειας. Και παράλληλα «τρέχουν» στην καθημερινή ειδησεογραφία, μαζί με τη βία των εκδηλώσεών τους, ποικίλες άλλες εστίες θανάτου – μια στημένη, πλανητικών διαστάσεων, βιομηχανία θανάτου.

Είναι γεγονός ότι η διαρκής έκθεση στην εικονική βια-σύνη των ανθρώπινων παθημάτων προκαλεί ένα είδος εθισμού στην είδηση-θέαμα, με αποτέλεσμα να αλλοτριώνει τον ψυχισμό του σύγχρονου ανθρώπου και να δημιουργεί συναισθηματική υποτονία στην εκδήλωση ηθικών συναισθημάτων. Ερευνητικά δεδομένα από το Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια, στον χώρο της νευροεπιστήμης, όπου πρώτη φορά επιλέχτηκαν προς διερεύνηση θετικά συναισθήματα (ο οίκτος συγκεκριμένα και ο θαυμασμός, που συνιστούν σημαντικό μέρος της ανθρώπινης ηθικής), έδειξαν ότι η δημιουργία των συναισθημάτων αυτών παράγεται μέσα στο ίδιο σύστημα, αυτό δηλαδή που σχετίζεται με την επεξεργασία του σωματικού πόνου. Σημαντικό ωστόσο ήταν το εύρημα που αφορούσε τον χρόνο επεξεργασίας αυτών των συναισθημάτων. Η εγκεφαλική αντίδραση στον σωματικό πόνο των άλλων ήταν άμεση, ενώ η συναισθηματική αντίδραση στον ψυχικό πόνο, στην κοινωνική κατάσταση, στον χαρακτήρα, στις σκέψεις τους, στις ενάρετες συμπεριφορές τους, εμφανίστηκε πιο αργή και διαρκούσε περισσότερο. Το ερώτημα που ανέκυψε ήταν: Μήπως η γρήγορη εναλλαγή των εικόνων στις πάσης φύσεως οθόνες της ψηφιακής εποχής μπορεί να αμβλύνει τη γέννηση ανώτερων αισθημάτων, προκαλώντας επομένως την προϊούσα απάθεια απέναντι στον ανθρώπινο πόνο; Η επικεφαλής της έρευνας που διεξήγαγε το Ινστιτούτο Εγκεφάλου και Δημιουργικότητας του παραπάνω πανεπιστημίου, Μαίρη-Έλεν Ιμορντίνο-Γιανγκ, απάντησε ότι παρόλο που δεν είναι σε θέση ερευνητικά να υποστηριχτεί (ακόμα) κάτι τέτοιο, ότι δηλαδή η χρήση ψηφιακών μέσων ή ορισμένων δικτυακών τόπων μπορεί να μας κάμει ανήθικους ή κοινωνικά απαθείς, εντούτοις, «αυτό το οποίο οπωσδήποτε υποδεικνύει η έρευνά μας είναι ότι θα πρέπει να δούμε με περισσότερη προσοχή τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται οι εικόνες, ιδιαίτερα στις ειδήσεις και γενικότερα στην τηλεόραση, στον κινηματογράφο και στα ηλεκτρονικά παιχνίδια, που υιοθετούν συνήθως πολύ γρήγορο ρυθμό»[7].

Αν και η έρευνα πάνω σ’ αυτόν τον τομέα συνεχίζεται, η εμπειρική μας προσέγγιση έρχεται να ενδυναμώσει την υπόνοια μιας συναισθηματικής αποστασιοποίησης από τη δυστυχία και τον πόνο του άλλου ανθρώπου. Ο οίκτος, με την αρχαία ελληνική σημασία του ελέου(ς), δεν θα πάψει ποτέ να αποτελεί την πεμπτουσία της ανθρωπιάς μας, κάτω από τη στέγη του κοσμικού δέους, που η επιστήμη σήμερα το απαλλάσσει από κάθε μεταφυσική. Από την άποψη αυτή, ο έμπρακτος έλεος –η συμπόνια που ενεργοποιεί την αγαθοποιό κοινωνική δράση– είναι ό,τι περισσότερο ένας σύγχρονος ανθρωπισμός μπορεί και πρέπει να διαφυλάξει και να ενδυναμώσει, μορφοποιώντας τον ως όραμα κοινωνικό. Που εκβάλλει στην πολιτική, ως ενεργός ενσυναίσθηση και συνακόλουθη πολιτική πράξη απέναντι στην κοινωνία συνολικά και στο κάθε πληττόμενο άτομό της.

Ακόμα και σε μια μελλοντική κοινωνία περισσότερων και πιο αποτελεσματικών παρεμβάσεων των επιστημών και της τεχνολογίας, η απειλή και ο φόβος της απροσδόκητης κοινής τύχης θα έχει ανάγκη τον ανθρώπινο οίκτο: μέσα σε ένα πλέγμα κοινωνικών συσσωματώσεων και πολιτικών συμπεριφορών, όπου και η οικονομία και οι άλλες θεσμικές παράμετροι της συγκροτημένης πολιτείας θα λειτουργούν με βάση τον έμπρακτο ανθρωπισμό του αποκαθαρμένου, από κάθε νοσηρό πλέγμα, οίκτου. «Ο οίκτος χρειάζεται», θα πει στην Ηθική του οίκτου η Martha Nussbaum[8], κινούμενη προς αυτή την κατεύθυνση σκέψης, «για να παροτρύνει τη δημιουργία καλών θεσμών και, από τη στιγμή που έχουν αυτοί δημιουργηθεί, για να τους στηρίξει».

Η τέχνη πριν από αιώνες και μέχρι σήμερα το προσπαθεί: δεν είναι, όπως είπε ο Καμί, μια «μοναχική απόλαυση η τέχνη. Είναι μέσο να συγκινεί κανείς τον μεγαλύτερο δυνατό αριθμό ανθρώπων, προσφέροντάς τους την εικόνα των κοινών πόνων και ευχαριστήσεων. Η τέχνη υποτάσσει τον δημιουργό στην πιο ταπεινή και την πιο παγκόσμια αλήθεια»[9].

Η παγκοσμιότητα αυτής της τελευταίας συνεχιζόμενης εμπειρίας του Covid-19 προσφέρει ένα εξαιρετικό μάθημα: την αναγκαιότητα εμποτισμού της πολιτικής από μια προϊούσα κοινωνική ενσυναίσθηση με συμπαρακόλουθη ανάληψη της αποτελεσματικής ορθολογικής πράξης. Η τέχνη και η τέχνη της ζωής, της επιβίωσης τελικά, το υποδεικνύουν και το απαιτούν. Η ενσωμάτωση του οίκτου στη σφυρηλάτηση και την υλοποίηση ενός πολιτικού οράματος για την παρούσα συγκυρία, αλλά και για το επερχόμενο μέλλον, είναι το ηθικό επιμύθιο, που ύστερα από κάθε καταστροφή οφείλει να εγκαθίσταται στις ευαισθητοποιημένες ανθρώπινες συνειδήσεις.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Αριστοτέλους, Ρητορική, 1385b-1386b, VIII, μτφρ. Δ. Λυπουρλής.
[2] Stefan Zweig, Ανυπόμονη καρδιά, μτφρ. Μιμίκα Κρανάκη, Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1945· και Stefan Zweig, Επικίνδυνος οίκτος, μτφρ. Μιμίκα Κρανάκη, Άγρα, Αθήνα 2012.
[3] Βλ. και Γρηγόρης Μπέκος, Η λεπτή ηδονή του οίκτου, Το Βήμα, 18 Αυγούστου 2012.
[4] F. Nietzsche, Η Γενεαλογία της Ηθικής (Πρόλογος), μτφρ. Ζήσης Σαρίκας, Πανεποπτικόν, Αθήνα 2012.
[5] Βλ. σχετικά, Β. Κάλφα – Γ. Ζωγραφίδη, Η στωική τέχνη της ζωής – Τα πάθη και η απάθεια https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/filosofia/page_097.html
[6] Adam Smith, Η θεωρία των ηθικών συναισθημάτων, πρόλογος: Μ. Ψαλιδόπουλος, μτφρ.-επιμ. Δ. Δρόσος, Παπαζήσης, Αθήνα 2012.
[7] Bλ. Σύντομα, Λαλίνα Φαφούτη, Το Βήμα – Science, 19 Ιουλίου 2009.
[8] Martha Nussbaum, Η «Ηθική του Οίκτου», μτφρ. Φ. Τερζάκη – Γ. Λυκιαρδόπουλου, Έρασμος 2015.
[9] Αλμπέρ Καμύ, Ο λογοτέχνης και η εποχή του, μτφρ. Θ.Θ. Νιάρχος, στο: Ένας αιώνας Νόμπελ, Καστανιώτης, Αθήνα 2001, σ. 158-159.