Η παγίδα της Μέσης Ανατολής

Η αστάθεια εξακολουθεί να εξαπλώνεται στη Μέση Ανατολή, με το στρατιωτικό πραξικόπημα στην Αίγυπτο να αποτελεί το τελευταίο επεισόδιο που προκάλεσε πολιτικές δονήσεις σε όλη την περιοχή, σχολιάζει ο Χαβιέ Σολάνα, πρώην Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ πρόεδρος του Κέντρου ESADE για την Παγκόσμια Οικονομία και Γεωπολιτική.

Με τον πληθυσμό των 85 εκατομμυρίων και την στρατηγικής σημασίας θέση της, η Αίγυπτος

είναι η πιο σημαντική χώρα της νότιας ακτής της Μεσογείου. Η συνέχιση της διαδικασίας εκδημοκρατισμού, που ξεκίνησε εκεί το 2011 είναι επείγουσα. Η ισλαμιστική κυβέρνηση της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, με επικεφαλής τον Μοχάμεντ Μόρσι, έδειξε πολύ καλά την ανικανότητά της να εξασφαλιστεί μια περιεκτική δημοκρατική μετάβαση. Αλλά η λύση που προσφέρεται από τους στρατιωτικούς της Αιγύπτου απέχει πολύ από το ιδανικό. Τα πραξικοπήματα πάντα έχουν την τάση να επιτείνουν τα προβλήματα και όχι να τα λύνουν -και αυτό δεν αποτελεί εξαίρεση.

Η πρώτη συνέπεια είναι ότι η αιγυπτιακή κοινωνία είναι ακόμα πιο διχασμένη πάνω στο ζήτημα της πολιτικής νομιμοποίησης. Οι υποστηρικτές του Μόρσι αναφέρονται στη νομιμότητα της νίκης του σε δημοκρατικές εκλογές πριν από ένα χρόνο – και την παρανομία του πραξικοπήματος και της κράτησης του έκπτωτου προέδρου από τον στρατό – ενώ οι αντίπαλοι του υπερασπίζονται τη νομιμότητα των μαζικών, εθνικών διαδηλώσεων εναντίον του.

Η Μουσουλμανική Αδελφότητα προσπάθησε να προχωρήσει πολύ και πολύ γρήγορα. Η ισλαμική ατζέντα της έθεσε σε κίνδυνο κρίσιμους κρατικούς θεσμούς – δηλαδή το στρατό και τη δικαιοσύνη – και συγκρούστηκε με τις φιλελεύθερες, εκσυγχρονιστικές απαιτήσεις των αντιπάλων της. Το κίνημα Ταμαρόντ, το οποίο διοργάνωσε τις διαδηλώσεις που οδήγησαν στην αποπομπή του Μόρσι, γιόρτασε την απόφαση του στρατού να παρέμβει.
Αυτό το προηγούμενο είναι, χωρίς αμφιβολία, επικίνδυνο για μια νέα δημοκρατία. Οι ισλαμιστές πρέπει να εκπροσωπούνται προκειμένου να διασφαλιστεί ότι δεν θα παραιτηθούν από την κάλπη ως μέσο για την επίτευξη των στόχων τους. Ούτε οι ισλαμιστές, ούτε ο στρατός δεν μπορούν να οικοδομήσουν ένα νέο καθεστώς ενάντια στη βούληση ενός σημαντικού μέρους του πληθυσμού. Παρά την κακή απόδοση του Μόρσι στην προεδρεία – στο ένα έτος κατά το οποίο οδήγησε σε σοβαρή οικονομική υποβάθμιση – μια λύση που θα υπηρετούσε την αιτία της εθνικής και περιφερειακής σταθερότητας θα ήταν προτιμότερη.

Αντ’ αυτού, το πραξικόπημα, που έγινε μόλις ένα χρόνο μετά το σχηματισμό μιας εκλεγμένης κυβέρνησης – και μόλις λίγους μήνες αφότου η τότε υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χίλαρι Κλίντον συναντήθηκε με τον Μόρσι, σηματοδοτώντας το τέλος των εχθροπραξιών μεταξύ του Ισραήλ και της Χαμάς στη Λωρίδα της Γάζας – θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγάλη απογοήτευση μεταξύ των Ισλαμιστών σε ολόκληρη την περιοχή. Πράγματι, η γεωστρατηγική κατάσταση της περιοχής έχει αλλάξει και πάλι από την συνάντηση Κλίντον-Μόρσι και η ανταπόκριση τόσο των Ηνωμένων Πολιτειών όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (για την οποία η Μεσόγειος είναι ζωτικής σημασίας) υπήρξε αργή και ακανόνιστη. Δεν είναι σαφές ποιοι είναι σύμμαχοι και ποιοι δεν είναι. Η ΕΕ, ειδικότερα, θα πρέπει να ασχοληθεί με την περιοχή με σαφέστερη, πιο συντονισμένη και πιο αποτελεσματική πολιτική.

Πέρα από την εσωτερική κατάσταση, η Αίγυπτος έχει ένα άλλο επείγον πρόβλημα. Οι Αιγύπτιοι εξαρτώνται από τον ποταμό Νείλο και η Αιθιοπία έχει αρχίσει την κατασκευή του μεγαλύτερου υδροηλεκτρικού φράγματος της Αφρικής. Το έργο συνεχίζεται παρά τις ισχυρές αιγυπτιακές αντιρρήσεις, με εντατικούς ρυθμούς. Εάν το φράγμα χτιστεί σύμφωνα με το πρόγραμμα, ο όγκος του νερού που ρέει προς το βορρά θα μπορούσε να μειωθεί κατά 20%, θέτοντας σε κίνδυνο την αιγυπτιακή γεωργία και την ποιότητα ζωής εκατομμυρίων ανθρώπων.

Το πραξικόπημα στην Αίγυπτο μπορεί να έχει σοβαρές περιφερειακές επιπτώσεις, καθώς και η Συρία παραμένει βυθισμένη σε έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο που έχει ήδη προκαλέσει περισσότερους από 100.000 θανάτους. Το καθεστώς του Σύρου προέδρου Μπασάρ αλ-Άσαντ γιόρτασε την πτώση της κυβέρνησης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και επιδιώκει να χρησιμοποιήσει τις αποτυχίες και την απομάκρυνση του Μόρσι ως δικαιολογία για την καταστολή στο εσωτερικό, γεγονός που καθιστά ακόμη πιο δύσκολο το να βρεθεί μια πολιτική λύση για τον τερματισμό των εχθροπραξιών.

Η συριακή αντιπολίτευση, ένα χωνευτήρι ευρέως διαφορετικών ομάδων και ρευμάτων – συμπεριλαμβανομένης της Αλ Κάιντα – κατά πάσα πιθανότητα θα γίνει ακόμη πιο ριζοσπαστική μετά την αποπομπή του Μόρσι. Για τη Χαμάς, που συνδέεται στενά με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα, το πραξικόπημα σημαίνει ότι θα χάσει την υποστήριξη της Αιγύπτου, το οποίο επίσης σημαίνει ότι το Ισραήλ είναι μία από τις χώρες που θα ωφεληθούν τα μέγιστα από το πραξικόπημα.

Το Κατάρ, που υπήρξε ο κύριος προστάτης του Μόρσι (προσφέροντας μια μεγάλη πίστωση) και είναι επίσης εν μέσω μιας πολιτικής μετάβασης, έχει παραμείνει ανεπηρέαστο από την αναταραχή της Αιγύπτου. Η ρήξη ανάμεσα στις μοναρχίες του Κόλπου είναι όλο και πιο σαφής, με τη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα να σπεύδουν να χρηματοδοτήσουν την κυβέρνηση μετά το πραξικόπημα.

Η Τουρκία, που είχε διακηρύξει πολλές φορές το ισλαμιστικό δημοκρατικό μοντέλο της ως στόχο για άλλες μουσουλμανικές χώρες που επιδιώκουν τη δημοκρατική αλλαγή, επίσης έχασε από το πραξικόπημα στην Αίγυπτο. Η τουρκική εξωτερική πολιτική επιδίωξε να δημιουργήσει μία περιφερειακή τάξη, με τη συμμετοχή και άλλων σουνιτικών ισλαμικών καθεστώτων, σύμφωνα με τα συμφέροντα της χώρας. Η Αίγυπτος ήταν σαφώς το πιο σημαντικό μέρος αυτής της στρατηγικής και η πολιτική της αστάθεια έχει εγείρει ερωτήματα όχι μόνο για το πολιτικό μοντέλο της Τουρκίας, αλλά και για την ασφάλεια των οικονομικών της συμφερόντων.

Το μέλλον του Ιράν θα είναι ένα άλλο θέμα μεγάλης περιφερειακής σημασίας που παραμένει άλυτο, καθώς αναβάλλεται έως ότου ο νέος πρόεδρος, Χασάν Ροχανί, αναλάβει καθήκοντα. Δεν είναι καθόλου ενθαρρυντικό το γεγονός ότι δεν υπήρξε καμία σοβαρή κίνηση προς τη χώρα από τις ΗΠΑ ή την ΕΕ, από την εκλογική νίκη του Ροχανί τον Ιούνιο.

Εν ολίγοις, η Μέση Ανατολή βυθίζεται σε βαθύτερη αναταραχή και είμαστε πολύ μακριά από την εξεύρεση λύσης στη Συρία, την Αίγυπτο και άλλες κύριες πηγές της περιφερειακής αστάθειας. Υπάρχει πολύ ανησυχία, αλλά ελάχιστη σοβαρή σκέψη για το πώς να ενισχυθεί η ασφάλεια της περιοχής, η οικονομία και το κοινωνικό μοντέλο της.

project-syndicate