Δύο μελέτες του Γιάννη Στρούμπα για τον Αργύρη Χιόνη

«Η ασάφεια των ορίων»

Ο φιλόλογος Γιάννης Στρούμπας είναι ποιητής με τρεις ποιητικές συλλογές, δοκιμιογράφος με δύο τόμους δοκιμιακού έργου και κριτικός λογοτεχνίας. Σήμερα τον παρουσιάζουμε ως ανθολόγο και μελετητή του ποιητή Αργύρη Χιόνη. Η μελέτη του με τον τίτλο Η ασάφεια των ορίων, στην οποία εξετάζει «Το υπερλογικό στοιχείο στο λογοτεχνικό έργο του Αργύρη Χιόνη», είναι η διπλωματική του εργασία στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri}

Ο Στρούμπας χωρίζει την εργασία σε τέσσερα μέρη. Στο πρώτο μέρος προσεγγίζει τα βιογραφικά, εργογραφικά και κύρια χαρακτηριστικά του έργου του Χιόνη. Στο δεύτερο, τον όρο «υπερλογικός», την ποικιλία των εμφανίσεων και τη λειτουργία του. Στο τρίτο μέρος κάνει λόγο για τα καλλιτεχνικά ρεύματα, τα οποία επέδρασαν στο έργο του. Και τέλος, για τη γόνιμη αφομοίωση των επιδράσεων. Κατάληξη: ο Χιόνης αφομοιώνει ένα πλήθος επιδράσεων ομολογημένων (και ανομολόγητων), για να καταλήξει στη δική του προσωπική ξεχωριστή φωνή.

Έπειτα από μεγάλο δόλιχο δρόμο, θα μάθουμε ότι ο Χιόνης γεννήθηκε στα Σεπόλια της Αθήνας τον Απρίλη του 1943. Τα παιδικά του χρόνια στιγματίζονται από τη γενικότερη κατάσταση της εποχής. Εργάζεται στα δεκατρία του λόγω της «προλεταριακής» οικογένειάς του, φοιτά στο νυχτερινό σχολείο, μαθαίνει γαλλικά, φεύγει στο Παρίσι, κάνει διάφορες δουλειές για να επιβιώσει, εντάσσεται σε αντιδικτατορικές ομάδες, φεύγει στην Ολλανδία, μαθαίνει αγγλικά και ολλανδικά, γράφει ποιήματα από τα δεκατρία του, δημοσιεύει πρώτη φορά το ποίημα «Το πνεύμα της Ύδρας». Κάνει τη γνωριμία με τους μεταφραστές του Καζαντζάκη –το ζεύγος Μπλέιστρα– και αλλάζει η μοίρα του. Μπαίνει στους λογοτεχνικούς κύκλους, βρίσκει δουλειά, αμείβεται καλά, παίρνει υποτροφία, διδάσκει ελληνική γλώσσα στο πανεπιστήμιο, εκδίδει τα έργα του, προσλαμβάνεται ως μεταφραστής της Ελλάδας στην ΕΟΚ, δέχεται προσκλήσεις από μεγάλα πανεπιστήμια στην Αμερική, τέλος αποσύρεται στο Θροφαρί της ορεινής Κορινθίας, όπου θα ασχοληθεί με το κτήμα του και το λογοτεχνικό του έργο. Πεθαίνει τα Χριστούγεννα του 2011. Στην εργογραφία του περιλαμβάνονται ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, παιδική λογοτεχνία, μεταφράσεις. Συμμετοχές σε συλλογικά έργα.

Ο Χιόνης υποστηρίζει ότι η ποίηση, λέει ο Στρούμπας, «οφείλει να μην κραυγάζει, να αντιμάχεται τον θάνατο αλλά συνάμα να είναι και θάνατος ξεβολεύοντας, σφυρίζοντας στον αέρα απειλητικά… Να εκφράζεται με λιτότητα και με στιβαρές εικόνες, μ’ έναν λυρισμό “γυμνό” που αποφεύγει τις ωραιολογίες».

Ο Χιόνης διεκδικεί για τον εαυτό του την πρωτοτυπία, την πρώτη σύλληψη και «την τυχαία συνάντηση της ραπτομηχανής με μιαν ομπρέλα», όπως θυμόμαστε κάθε φορά που τα παράξενα συναντώνται στο ίδιο «ανατομικό τραπέζι». Με την ελευθερία που του παρέχει και η εποχή και η «μόδα», είναι οπαδός της ενιαίας γραφής και χειρίζεται την ασάφειά του και στον πεζό και στον ποιητικό του λόγο. Όσο για την «τυχαία συνάντηση», άλλοτε την παραδέχεται και άλλοτε όχι, υποστηρίζοντας με χιούμορ ότι μόνος του σκέφτηκε αυτό που κάποιος άλλος είχε ήδη δημοσιεύσει. Παράδειγμα σχετικό μας προσφέρει ο Γκιγιόμ Απολινέρ, για τον οποίον ο Χιόνης δείχνει έκπληξη για την α-σύμπτωση των κοινών απόψεων, ενώ για άλλους αποδέχεται την επίδραση, όπως του Καρυωτάκη, του Κάφκα, του Μπέκετ. Εκείνο που συμβαίνει, σύμφωνα με τα συμπεράσματα του Στρούμπα, είναι η μετάπλαση των στοιχείων που παραλαμβάνει. Τα απομακρύνει από το περιβάλλον τους και τα επαναχρησιμοποιεί σε άλλα περιβάλλοντα.

Οι αναλογίες είναι πλούσιες, οι συσχετισμοί ευφάνταστοι και τα συναισθήματα που προκαλεί ποικίλα. Οι αντιθέσεις, οι ανατροπές, οι αμφισβητήσεις των βεβαιοτήτων, το παιχνίδι, το χιούμορ και η ειρωνεία, όλα με ακριβή αναφορά σε εκτεταμένα αποσπάσματα έργων. Η «άκρα λιτότητα» είναι κυρίαρχο στοιχείο σε μεγάλο μέρος του έργου του Χιόνη, όπως επιβεβαιώνεται από το σύνολο του έργου του. Όμως, άλλο ένα μεγάλο τμήμα δεν είναι λιτό. Ο λογοτέχνης αποφεύγει τις «απαστράπτουσες λέξεις», αλλά έχει και εναλλακτικούς τρόπους για να κάνει αστραφτερή την ποίησή του.

{jb_quote} Με την ελευθερία που του παρέχει και η εποχή και η «μόδα», είναι οπαδός της ενιαίας γραφής και χειρίζεται την ασάφειά του και στον πεζό και στον ποιητικό του λόγο. {/jb_quote}

Ο όρος «υπερλογικό» είναι φυσικά η υπέρβαση της πραγματικότητας, η «δόμηση ενός εναλλακτικού κόσμου», είναι ένα στοιχείο που διατρέχει όλο το έργο του Χιόνη, όμως η ακριβής ερμηνεία του όρου δεν έχει δοθεί αλλά χρησιμοποιείται από επιφανείς, όπως ο Μποντριγιάρ, ο οποίος επισημαίνει τον όρο «στην ακραία ηθική, η οποία ισοδυναμεί με την ακραία ανηθικότητα» και την εντοπίζει στον «άμετρο, άχρηστο και παράλογο καταναλωτισμό». Ο καθηγητής Ντέιβιντ Τζάσπερ θεωρεί «υπερλογικό» την εξώθηση των μαζών στην ανηθικότητα του καταναλωτισμού, μια διολίσθηση στην άβυσσο της υποκρισίας. Ο Πούχνερ επίσης κάνει χρήση του όρου με συστηματικότερο τρόπο στη μελέτη του για τον Παύλο Μάτεσι.

Με άλλα λόγια, «υπερλογικό είναι: η υπέρβαση της έλλογης τάξης, η καταναλωτική παράνοια, η αποκοπή από τη φύση, το αίνιγμα ή ο εφιάλτης ως το γκροτέσκο χιούμορ, η αξεδιάλυτη συμπλοκή ζωής και θανάτου, οι υπερφυσικές δυνάμεις, τα μυθολογικά όντα, η κατάλυση της αντικειμενικής πραγματικότητας, η φρίκη του μυστηριώδους βιώματος, η ανάδυση της ομορφιάς από το φρικώδες βίωμα». Παράδειγμα: «Με το κεφάλι στα χέρια προχώραγα. Την πληγή του λαιμού τη σκέπαζε το καπέλο. Συνάντησα τον Ιωάννη. Κράτησα το κεφάλι μου με το ’να χέρι, του ’δωσα τ’ άλλο. Καλά και φόρεσες το καπέλο σου, θα βρέξει σήμερα είπε». Οι θρησκευτικές αναφορές είναι εμφανείς. (Ωστόσο, ο Χιόνης ίσως έχει στον νου του το ποίημα «Το κεφάλι του ποιητή» του Μίλτου Σαχτούρη, αλλά και τον πίνακα του Νίκου Εγγονόπουλου Ο προπάππος Περραιβός κρατώντας στο χέρι του την κεφαλή του Ρήγα Φεραίου, 1966.)

Εκείνο στο οποίο καταλήγει ο Στρούμπας είναι ότι ο Χιόνης επαναπραγματεύεται το υλικό του, το μεταπλάθει και το αλλάζει σε νέα φόρμα, αναφέρει τους δηλωμένους δασκάλους του, Καβάφη, Καρυωτάκη, Καζαντζάκη, Μπέκετ, Κάφκα, Νίτσε, Καμί, Ρίτσο για τον «ηρωικό πεσιμισμό τους», οι οποίοι τον βοήθησαν να αντιμετωπίζει «την ύπαρξη και την ανυπαρξία με ένα σαρδόνιο χαμόγελο». Αλλά και καταθέτει μακρύ κατάλογο επιφανών λογοτεχνών, μεγάλα ονόματα στον χώρο, με τους οποίους ο Χιόνης συνδιαλέγεται.

Ο Στρούμπας έχει αξιοποιήσει στη μελέτη του κάθε έρευνα η οποία αποκαλύπτει τις σχέσεις πέραν των ήδη αναφερομένων, παλαιότερων λογοτεχνών και άλλων της γενιάς του, της γενιάς του ’70. Ωστόσο, ανακαλύπτει επιρροές που έρχονται και από την αρχαία μας κληρονομιά. Από την Αντιγόνη του Σοφοκλή, από τον Καβάφη, από τον Μυριβήλη, και παραθέτει όλο το απόσπασμα με την κόκκινη παπαρούνα στο χαράκωμα από τη Ζωή εν τάφω. Δεν ήταν τυχαία επιλεγμένο στα Κ.Ν.Λ. Λυκείου. Τελειώνοντας, θα λέγαμε πως ο Γιάννης Στρούμπας μελέτησε όσο ήταν δυνατόν τις παραμέτρους του έργου του Αργύρη Χιόνη και ανέδειξε πολλές σημαντικές πτυχές του φωτίζοντας σημεία, αλλά θέτοντας και ερωτήματα που περιμένουν τους επόμενους μελετητές του λογοτέχνη.

«Αργύρης Χιόνης»

Μπορεί ο Στρούμπας να ολοκλήρωσε την ενασχόλησή του με το μεταπτυχιακό του, αλλά σε έναν δεύτερο μικρό τόμο της σειράς «Έλληνες Ποιητές», των Εκδόσεων Γκοβόστη, επανήλθε εν μέρει αλλά και εν περιλήψει στα βιογραφικά και εργογραφικά, εστιάζοντας αποκλειστικά στο ποιητικό έργο του Αργύρη Χιόνη. Δηλαδή, μας έδωσε τα «Γενικά στοιχεία – Θεματικά ενδιαφέροντα» (το «τι» της υπόθεσης), τη «Γλώσσα προσαρμοσμένη στο περιεχόμενο του μηνύματος» (γλώσσα ανάλογα με την περίσταση, τον πομπό και τον δέκτη, για να θυμίσουμε και τη δουλειά που κάνουμε στο σχολείο). Επίσης: «Μεταμορφώσεις, μεταστοιχειώσεις, μετακύλιση καταστάσεων» (αυτό είναι δουλειά της ποίησης). «Η μετατόπιση της ουσίας» (κι αυτό μια άλλη πτυχή της ποιητικής μεταμόρφωσης είναι). «Το περιέχον περιεχόμενο» (γίνομαι άνεμος για τον χαρταετό και χαρταετός για τον άνεμο, λέει ο Οδυσσέας Ελύτης, εξαρτάται από πού βλέπει κανείς τον ουρανό…). «Ένταξη» σε μυθολογικό ή παραμυθολογικό πλαίσιο – Αλληγορική λειτουργία» (και αυτό στα όπλα του ποιητή εντάσσεται, κι έχει και προγόνους οι οποίοι το έχουν επιχειρήσει, ο Σεφέρης, ο Ρίτσος…). «Αναλογίες – παραλληλισμοί» (ο πλούτος των εικόνων – οπτικές, ακουστικές, οσφρητικές, με συνέπεια πλήθος συναισθήματα άλλα, η ποίηση και η γάτα έχουν και οι δύο «γυαλόχαρτο στη γλώσσα», λειαίνουν και γδέρνουν). «Έκπληξη-παράδοξο»: «ποτέ δεν θα μπορέσω να σκαρφαλώσω στο κεφάλι μου»· σαν να αναποδογυρίζει τον Σεφέρη και συγχρόνως απαντά: «οι διανοούμενοι που σκαρφαλώνουν στο ίδιο τους το κεφάλι» και είναι προφανής η σεφερική πηγή του, έστω και αν ανατρέπει την ιδέα. Ή «κολυμβητής των μεγάλων αποστάσεων μέσα σ’ ένα πηγάδι». Το πηγάδι βεβαίως δεν έχει πλάτος ή μήκος, για να διανύσει την απόσταση, αλλά έχει βάθος για να διεισδύσει στην ουσία. Ή, όπως γράφει ο Παλαμάς, κι έσκυψα προς την ψυχή μου σα στην άκρη πηγαδιού… Για τον Χιόνη όμως μπορεί να σημαίνει και την άκρα απελπισία ή το αδιέξοδο.

Ο Στρούμπας πάντως μας λέει ότι «Στον αντίποδα της αμήχανης έκπληξης, η απροσδόκητη διαπίστωση μπορεί να λειτουργεί χιουμοριστικά». Οι «Αντιστροφές» ανατρέπουν την εμπειρική πραγματικότητα, αλλά δείχνουν και τον στοχασμό πάνω στην αέναη ανακύκληση της ζωής, όταν μία βρούβα γίνεται σαλάτα για τον άνθρωπο αλλά και ο άνθρωπος λίπασμα για τη βρούβα. (Ο Αριστοτέλης Νικολαΐδης παρακολουθούσε την κυκλική πορεία από τον ψαρά που τρώει το ψάρι, στο ψάρι που τρώει το σκουλήκι και τέλος στα σκουλήκια που θα φάνε τον ψαρά. Σαν μια παραλλαγή τού από το χώμα γεννιέσαι και σ’ αυτό επιστρέφεις.)

{jb_quote} Κάπως έτσι, με επιστημονικό λόγο αφενός και ποιητικό αφετέρου, εξηγείται και τηρείται ο ρυθμός του κόσμου και του βιβλίου. {/jb_quote}

Στις «Αντιθέσεις» κάτι θετικό μπορεί αυτομάτως να ανατραπεί και «μια φαινομενική ειρήνη να είναι ποτισμένη θάνατο».

Στα «Παίγνια» έχουμε ποικιλία εκδοχών, όπως «Αν ο Πενθέας λεγόταν Νηπενθέας ίσως να είχε γλιτώσει τη σφαγή» ή «ό,τι περιγράφω με περιγράφει». «Αυτοσαρκασμός – Αυτοϋπονόμευση» και άλλες πολλές κατηγοριοποιήσεις. Όλες σαν να έβαλε ο μελετητής το ποίημα στον αξονικό τομογράφο και εξετάζει τις άπειρες θεατές ή αθέατες πτυχές του μοναδικού ενός, κατατετμημένου στα πολλά συστατικά του, έργου.

Το βιβλίο ολοκληρώνεται με μία ανθολογία, από την οποία επιλέγω μερικά μικρά κομψοτεχνήματα:

«Ανθρακωρύχος»: Δεν θέλω γάλα αγαπημένη/ μια φέτα δώσ’ μου ουρανό/ στον ήλιο βουτηγμένη.

«Απόφαση»: Πάνω στα ερείπια της παλιάς,/ θα οικοδομήσουμε μια νέα πολιτεία,/ για να μη χάσει ο θάνατος το δρόμο/ σαν θα θελήσει να ξανάρθει.

«Λεκτικά τοπία» IV: Με το κεφάλι στα χέρια προχώραγα. Την πληγή του λαιμού τη σκέπαζε το καπέλο. Συνάντησα τον Ιωάννη. Κράτησα το κεφάλι μου με το ’να χέρι, του ’δωσα τ’ άλλο. Καλά και φόρεσες το καπέλο σου, θα βρέξει σήμερα είπε.

«Μικρή Φυσική Ιστορία» ΣΤ’: Θαρρούσα πως ο έρωτας είν’ ένα κατοικίδιο λουλούδι μ’ εξημερωμένο άρωμα. Δεν ήξερα πως είναι νηπενθές που διόλου δεν απέχει από το πένθος.

Κάπως έτσι, με επιστημονικό λόγο αφενός και ποιητικό αφετέρου, εξηγείται και τηρείται ο ρυθμός του κόσμου και του βιβλίου.

Η ασάφεια των ορίων
Το υπερλογικό στοιχείο στο λογοτεχνικό έργο του Αργύρη Χιόνη
Γιάννης Στρούμπας
Σμίλη
σ. 264
ISBN: 978-618-5399-52-8
Τιμή: 16,00€

Αργύρης Χιόνης
Ανθολόγος: Γιάννης Στρούμπας
Εκδόσεις Γκοβόστη
σ. 212
ISBN: 978-960-606-130-1
Τιμή: 9,80€