Ο Εσταυρωμένος Χριστός και ο «Βιτρούβιος άνθρωπος»

Ο σοφιστής Πρωταγόρας θεωρούσε ότι «για όλα τα πράγματα μέτρο είναι ο άνθρωπος· γι′ αυτά που υπάρχουν, ότι υπάρχουν, και γι′ αυτά που δεν υπάρχουν, ότι δεν υπάρχουν». Η ιδέα ότι ο άνθρωπος είναι ο μικρόκοσμος, αυτός που εντός του συμπυκνώνει την αρμονία του μεγάκοσμου, του σύμπαντος, εμπνέει τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα Βιτρούβιο και αργότερα τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, οι οποίοι υποστήριξαν ότι το ανθρώπινο σώμα αποτελεί την επιτομή της αρχιτεκτονικής -με την ευρεία έννοια- τελειότητας εντός του κόσμου μας. Το γνωστό σχέδιο του Ντα Βίντσι, ο λεγόμενος άνθρωπος του Βιτρούβιου, συνοψίζει και απεικονίζει,

καθιστώντας παράλληλα εύληπτη, αυτή τη θεώρηση.

Ο σταυρός, σε παγανιστικούς πολιτισμούς, συμβόλιζε τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα ή και τα τέσσερα στοιχεία που δομούν τον υλικό κόσμο. Στην ιουδαϊκή μάλιστα παράδοση η στάση της προσευχής ομοίαζε αρκετά με τη στάση του Εσταυρωμένου, ειδικά στο άνω μισό του κορμού.

Είναι εμφανής, ακόμα και στο αμύητο μάτι, η ομοιότητα του Εσταυρωμένου με τον άνθρωπο του Βιτρούβιου. Εκείνο που δεν είναι ίσως τόσο γνωστό είναι το ότι το σύμβολο του Εσταυρωμένου καθιερώθηκε τον 4ο περίπου μ.Χ. αιώνα, ενώ πρωτύτερα δεν ήταν αρκετά διαδεδομένο.

Έπρεπε να έλθει η 28η Οκτωβρίου του 312 μ.Χ., όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος είδε στον ουρανό το σταυρικό σύμβολο, με τη φράση «ΕΝ ΤΟΥΤΩ , ΝΙΚΑ». Μετά την περήφανη νίκη του Μεγάλου Κωνσταντίνου ο Σταυρός καθιερώνεται ως σύμβολο του χριστιανισμού και η μητέρα του αυτοκράτορα, η Αγία Ελένη, αναζητά και τελικά ανευρίσκει στην Ιερουσαλήμ τον Σταυρό του Μαρτυρίου.

Ο εσταυρωμένος Χριστός, Ντιέγκο Βελάσκεθ,

Εκείνος όμως που καταξίωσε, θεολογικά και λατρευτικά, τον Σταυρό ως σύμβολο του χριστιανισμού ήταν ο Ιερός Αυγουστίνος, ο μεγάλος θεολόγος του λατινικού χριστιανισμού πριν από το Σχίσμα. Στα σχόλιά του στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο (InIohannisEvangeliumtractatus 118.5, CorpusChristianorum, SeriesLatina 36: 657–8), ο Αυγουστίνος υποστηρίζει ότι η έκταση των χεριών του Χριστού συμβολίζει το εύρος της φιλανθρωπίας Του. Η απόσταση της εγκάρσιας δοκού του Σταυρού από το έδαφος συμβολίζει τη μακρά διάρκεια του χρόνου, ενώ η προοπτική που ανοίγει το άνω μέρος της κάθετης δοκού δείχνει ότι τα καλά έργα αποβλέπουν στη θεϊκή ανταμοιβή. Το μέρος του Σταυρού που είναι ριζωμένο στο έδαφος και παραμένει αόρατο, δείχνοντας ότι η ορατή κτίση αναδύεται από το βάθος της Θείας Χάριτος, όπως και οτιδήποτε καλό μέσα μας. Και καταλήγει λυρικά:

«Ποιο είναι το σύμβολο του Χριστού, που όλοι γνωρίζουν, αν όχι ο Σταυρός Του; Εάν αυτό το σύμβολο δεν αποτυπωθεί στο μέτωπο των πιστών, ή στο νερό της βάπτισης, μέσω του οποίου αναγεννούνται, ή στο έλαιο με το οποίο χρίονται, ή με τις θυσίες με τις οποίες τρέφονται, κανένα από αυτά τα μυστήρια δεν τελείται ορθά. Πώς, λοιπόν, δεν συμβολίζεται τίποτα καλό από την πράξη των κακών ανθρώπων, όταν ό,τι είναι καλό για εμάς στα μυστήριά μας καθαγιάζεται από τον Σταυρό του Χριστού, τον οποίο κατασκεύασαν κακοί άνθρωποι;»

Σύμφωνα με τον Αυγουστίνο, δεν είναι πια ο άνθρωπος το μέτρο όλων των πραγμάτων, αλλά ο Θεός. Το ιδεώδες του Βιτρούβιου συνοψίζεται και τελειούται στην απεικόνιση του Σταυρωμένου Χριστού, από την οποία τελικά εμπνέεται και ο Ντα Βίντσι στο πασίγνωστο σχέδιό του.

Τοιχογραφία του Νώε στις κατακόμβες της Πρίσκιλλας. Προσεύχεται στον Θεό με τον τρόπο της Σταύρωσης