Βιβλίο: Η Ευρώπη των μικρών Εθνών

Μίλαν Κούντερα

Πράγα, ένα ποίημα που χάνεται

Ογδόντα εννιά λέξεις

Μετάφραση: Γιάννης Η. Χάρης

Εκδόσεις: Εστία

Σελ.: 136

Ιδιαίτερα δημοφιλής και ευρέως γνωστός στη χώρα μας, ο Μίλαν Κούντερα, που έφυγε από τη ζωή την περασμένη χρονιά, διεκδικεί ξανά το αναγνωστικό μας ενδιαφέρον, αυτήν τη φορά με ένα ακόμη κείμενό του σχετικά με την πρόσληψη της Πράγας από τη Δυτική Ευρώπη και τον δυτικό κόσμο εν γένει. Τα δυο κείμενα που περιέχονται στον παρόντα τόμο γράφονται εκτός Πράγας, στο Παρίσι, μόλις πέντε χρόνια μετά την εκεί εγκατάστασή του και δημοσιεύονται

στο περιοδικό «Le Débat» το 1980, διαπνέονται δε από το ίδιο πνεύμα που συναντάμε επίσης και σε άλλα κείμενα του Κούντερα. Η Άνοιξη της Πράγας είναι νωπή στη μνήμη του, όπως και ο ήχος των ρωσικών ερπυστριών που προελαύνουν στην κεντρική πλατεία της τσέχικης πρωτεύουσας. Η βίαιη αντίθεσή του προς τον ρωσικό πολιτισμό, τον οποίο τοποθετεί εκτός Ευρώπης, είναι κατανοητός. Επίσης, αναρωτιέται γιατί η Δυτική Ευρώπη δεν έδειξε να κατανοεί αυτόν τον ξεχωριστό πολιτισμό των μικρών εθνών της κεντρικής της περιφέρειας.

Στο κείμενό του «Πράγα, ένα ποίημα που χάνεται», που έρχεται λίγο πολύ ως συνέχεια του βιβλίου του που ήδη κυκλοφορεί εδώ και δυο χρόνια στα ελληνικά «Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης», ο Κούντερα επανέρχεται στο προσφιλές του θέμα που σε γενικές γραμμές εστιάζει το ενδιαφέρον του στην Κεντρική Ευρώπη, με τα μικρά ευρωπαϊκά έθνη τα οποία συμπιέζονταν από το βάρος των γειτονικών τους αυτοκρατοριών, της Ρωσίας και της Γερμανίας. Οι φόβοι του δεν στερούνται ιστορικών επιβεβαιώσεων. Υποστηρίζει, δε, ότι η πιο δραστική εναντίωση σε αυτήν τη δυνητική απειλή αφομοίωσης και αφανισμού είναι η κουλτούρα των μικρών κεντροευρωπαϊκών λαών. Τι άλλο πιο πειστικό μπορεί να στηρίξει αυτόν τον ισχυρισμό από το γεγονός ότι τα λεγόμενα μικρά έθνη της Κεντρικής Ευρώπης (Τσεχία, Ουγγαρία, Πολωνία) αντιστάθηκαν στον σοβιετικό ολοκληρωτισμό έχοντας ως αιχμή του δόρατος τις διακριτές πολιτισμικές τους ιδιαιτερότητες;

Γράφει στο «Πράγα, ένα ποίημα που χάνεται»: «Ο Τριακονταετής Πόλεμος, που διέκοψε την εποχή του Ροδόλφου, υπήρξε μια καταστροφή εξαιτίας της οποίας ο τσέχικος λαός κινδύνεψε να εξαφανιστεί, με την καταναγκαστική επιστροφή στον καθολικισμό και τον βίαιο εκγερμανισμό. Υπό την ύπνωση της τέχνης του μπαρόκ επιτεύχθηκε η γιγαντιαία πλύση εγκέφαλου, που σκοπό είχε τη μεταμόρφωση ενός σλαβοπροτεσταντικού έθνους σε γερμανοκαθολικό».

Σπεύδουμε να σημειώσουμε ότι ο οδυνηρός αυτός πόλεμος, που προκάλεσε ανυπολόγιστες καταστροφές, πυροδότησε από την άλλη την αναβίωση της γερμανικής λογοτεχνίας και τη δημιουργία κοινωνιών αφιερωμένων στην «εκκαθάριση ξένων στοιχείων» από τη γερμανική γλώσσα. Η μεγάλη απορρύθμιση της θρησκευτικής και εθνικής ταυτότητας στη διάρκεια του Τριακονταετούς Πολέμου γίνεται αντιληπτή σε ένα από τα πρώτα αντιπροσωπευτικά γερμανικά μυθιστορήματα, συγκεκριμένα το «Ο περιπετειώδης Σιμπλιτσίσιμος Τόιτς» (Der Abentheuerliche Simplicissimus Teutsch), που κυκλοφόρησε στα ελληνικά υπό τον τίτλο «Σιμπλίκιος Σιμπλικίσιμος». Πρόκειται για έναν πόλεμο που αποτυπώθηκε στη συνείδηση των Γερμανών και κατά δεύτερο λόγο των Τσέχων συγγραφέων ως ένα εθνικό τραύμα.

Ο Μίλαν Κούντερα, συγγραφέας με βαθύτατη ευρωπαϊκή συνείδηση, δεν έπαψε ποτέ να υπερασπίζεται την πεποίθησή του ότι «Η Κεντρική Ευρώπη δεν είναι κράτος, αλλά κουλτούρα ή πεπρωμένο. Τα σύνορά της είναι φανταστικά και πρέπει να χαράσσονται και να ξαναχαράσσονται με βάση κάθε νέα ιστορική κατάσταση» («Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης», σ. 73). Θα έλεγε κανείς ότι αντιμετωπίζει αυτό το θέμα με υπαρξιακή αγωνία και θέλει να αφυπνίσει τη Δύση ώστε να παρακάμψει όλη αυτήν τη γιγαντιαία χαρτούρα που προέρχεται από τη γραφειοκρατία των Βρυξελλών και των δορυφόρων της και να εστιάσει στο πώς θα συγκροτηθεί μια Ευρώπη ισχυρή και ικανή να αντιμετωπίσει την έκπτωση των πολιτικών και πολιτισμικών της ιδεωδών.

Ωστόσο, εδώ οφείλουμε να σημειώσουμε ότι οι δυο ολοκληρωτισμοί του 20ού αιώνα γεννήθηκαν στην Ευρώπη και από την Ευρώπη μεταλαμπαδεύτηκαν όπου μεταλαμπαδεύτηκαν. Για παράδειγμα, στη Ρωσία, ο κομμουνισμός αποτελεί ευρωπαϊκή κληρονομιά, είναι εισαγόμενο ευρωπαϊκό πνευματικό προϊόν, και αυτό δεν είναι παρά μια αδιαμφισβήτητη αλήθεια που, ωστόσο, φαίνεται να διαφεύγει από τον Τσέχο συγγραφέα. Αναρωτιέται κανείς αν ο Ντοστογιέφσκι ή ο Τολστόι ή τα θεατρικά του Τσέχωφ δεν ανήκουν στην ευρωπαϊκή κουλτούρα. Δύσκολο να το υποστηρίξει κανείς.

Σύμφωνα με τον Κούντερα, το βασικό ευρωπαϊκό πρόβλημα στη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας είναι ότι παραμελήθηκε η κουλτούρα των μικρών κεντροευρωπαϊκών εθνών. Μια κουλτούρα που ύψωσε για παράδειγμα το ανάστημά της στην Ουγγαρία το 1956 ενάντια στον ρώσικο ολοκληρωτισμό, αλλά ταυτόχρονα και ενάντια στην ευρωπαϊκή της προοπτική, υποστηρίζοντας σήμερα τον Όρμπαν, που λειτουργεί ως ενεργούμενο του Πούτιν, δηλαδή της αναθεωρητικής Ρωσίας, που στοχεύει να «καταπιεί» την κουλτούρα των μικρών εθνών.

Ποιάς άραγε επίσης μεγάλης χώρας, με τεράστια πνευματική παράδοση, επινόηση είναι ο ναζισμός; Ο Χάιντεγκερ άραγε μήπως δεν ανήκει στον ευρωπαϊκό πολιτισμό;

Με δυο λόγια ο Κούντερα μοιάζει να υπερασπίζεται την πολιτισμική υπέροχη των μικρών εθνών της Κεντρικής Ευρώπης έναντι των «βάρβαρων», θεωρώντας ότι η λογοτεχνία μιας χώρας αρκεί για να εξασφαλίσει την επιβίωσή της. Δηλαδή η πνευματική ελληνική κληρονομιά ενός επίσης μικρού ένθους, με λίγο πλουσιότερη και παλαιότερη παράδοση από την τσεχική, είναι αρκετή να της εξασφαλίσει την εθνική της επιβίωση εναντίον κάθε επιβουλής.

Στο δεύτερο μέρος του τόμου, με τίτλο «Ογδόντα εννιά λέξεις», ο συγγραφέας έρχεται αντιμέτωπος με τη μεταφορά του έργου του σε άλλες γλώσσες, δηλαδή με τις άπειρες σκοτούρες και δυσκολίες της μετάφρασης από μια γλώσσα, τα τσέχικα στην περίπτωσή μας, σε μιαν άλλη. Έρχεται αντιμέτωπος με τις έννοιες, τις πολυσημίες των λέξεων και εκφράσεων, τους ρυθμούς της γλώσσας που εξαρθρώνεται κυριολεκτικά. Με δυο λόγια, βρίσκεται μπροστά σ’ έναν κυκεώνα. Το κείμενο του «Ογδόντα εννιά λέξεις» ξεκινά αποκαλυπτικά:

«Τα 1968 και το 1969, το “Αστείο” μεταφράστηκε σε όλες τις γλώσσες του δυτικού κόσμου. Αλλά, τι θλίψη! Στη Γαλλία, ο μεταφραστής ξανάγραψε ουσιαστικά το μυθιστόρημά μου, αλλάζοντας εντελώς το ύφος μου. Στην Αγγλία, ο εκδότης έκοψε όλα τα αποσπάσματα με τις σκέψεις, απάλειψε τα μουσικολογικά κεφάλαια, άλλαξε τη σειρά που ακολουθούσαν τα εφτά μέρη, ανασύνθεσε το μυθιστόρημα».

Στις «Ογδόντα εννιά λέξεις» ο Κούντερα θα συντάξει ένα ιδιότυπο λεξικό, κάτι σαν «Λεξικό Κούντερα», που θα αναφέρεται στην προδοσία της μετάφρασης και στη μοναξιά μιας γλώσσας εξορισμένης μέσα σε μιαν άλλη.

Διαβάστε επίσης:

Βιβλίο: Λογοτεχνικές προφητείες που έγιναν πραγματικότητα!

Βιβλίο: Επτανησιακός πολιτισμός – Τα «Ιονικά» και «200 χρόνια από την εγκατάσταση των Εφοριών της Φιλικής Εταιρείας στην Επτάνησο»

Βιβλίο: Μια μαρτυρία από το μακρινό 1948