Ένα βιβλίο σκοπός ζωής

Η Σοφία Προκοπίδου γεννήθηκε στο Καζακστάν, μεγάλωσε στο Σότσι της Ρωσίας όπου για δέκα χρόνια εργαζόταν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ως δασκάλα της ρωσικής γλώσσας και λογοτεχνίας. Από το 1990 ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Είναι μέλος της Ένωσης Συντακτών Ελλάδος, εργάστηκε στην κρατική τηλεόραση ΕΡΤ3, τώρα είναι δημοσιογράφος Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.

Ο εκδοτικός οίκος «Αδελφών Κυριακίδη» δημοσίευσε το βιβλίο της δημοσιογράφου

Ερ.: Σόφια, μετά την ανάγνωση του βιβλίου σας «Μια βαλίτσα μαύρο χαβιάρι», συνειδητοποίησα ότι μια ερώτηση όπως: «Τι θα θέλατε να πείτε στον αναγνώστη», είναι απλά άστοχη. Το βιβλίο σας είναι ο σκοπός για τον οποίο ήρθατε σε αυτόν τον κόσμο και τον οποίο πρέπει να μοιραστείτε με τους αναγνώστες σας. Εννοώ όλες αυτές τις πολύτιμες αναμνήσεις από τη ζωή των Ελλήνων της Σοβιετικής Ένωσης. Πώς θα παρουσιάζετε εσείς προσωπικά το βιβλίο που γράψατε στους αναγνώστες του;
Σ.Π.: «Ξέρετε, όπως όντως θα έχετε παρατηρήσει, στην πραγματικότητα, σκοπός μου δεν ήταν να γράψω, γιατί απλά ήθελα να γράψω, γιατί είχα πολύ ελεύθερο χρόνο ή ήθελα να διατυπώσω κάποια από τα προσωπικά μου συναισθήματα, ή, τέλος, για να πω κάποιες ιστορίες από τη ζωή. Ο κύριος στόχος μου ήταν εσωτερικός. Ήθελα να βρω έναν τρόπο να φέρω συναισθηματικά κοντά τους Έλληνες αναγνώστες γι' αυτό και έγραψα το βιβλίο μου στην ελληνική γλώσσα. Σκεπτόμουν ελληνικά όταν το έγραφα, γιατί δεν ήθελα να μεταφράσω τίποτα από τα ρωσικά στα ελληνικά. Θα ήθελα να τους φέρω πιο κοντά σε εμάς, σε όλους τους Έλληνες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Επειδή οι Έλληνες της διασποράς, όπου και αν ζούσαν, είναι λίγο διαφορετικοί. Και την ίδια στιγμή, όπως γνωρίζουμε από την ιστορία του ελληνισμού, οι Έλληνες της Διασποράς έχουν προσφέρει πολύ στην ιστορία της Ελλάδας. Σε γενικές γραμμές, η κουλτούρα της Ελλάδας, στην πραγματικότητα είναι πολυπολιτισμική από την αρχαιότητα και η σύγχρονη Ελλάδα δημιούργησε ένα μωσαϊκό από ιδέες και σκέψεις των Ελλήνων, οι οποίοι ανέπτυξαν τις δραστηριότητές τους εκτός Ελλάδας. Αυτό οφείλεται στην πολιτική, και στον πολιτισμό της σύγχρονης Ελλάδα, και ίσως είχα την τιμή να κάνω αυτό. Ξέρετε, υπάρχει μια λέξη στην ελληνική γλώσσα, η λέξη "έργον", που μπορεί να μεταφραστεί ως σκοπός της ζωής. Έτσι, ο «σκοπός της ζωής μου» ήταν να γράψω αυτό το βιβλίο. Το οποίο, προς μεγάλη μου χαρά και ευτυχία, ο αναγνώστες το έχουν αγαπήσει. Δεν αναφέρομαι σε φίλους που θέλουν να πουν καλά λόγια μετά την ανάγνωση του βιβλίου, αλλά και σε ανθρώπους που είναι εντελώς άγνωστοι σε μένα, συγγραφείς, ιστορικοί, αλλά και απλοί λάτρεις της λογοτεχνίας. Ξέρετε, κάθε μέρα σχεδόν λαμβάνω email ή τηλεφωνήματα, όπου οι άνθρωποι θέλουν να μου εκφράσουν τα συναισθήματά τους, τις ευχαριστίες για τους ήρωές μου. Μου λένε ότι διαβάζονταςτο βιβλίο μου ζουν συναισθήματα και στιγμές που τους ήταν άγνωστο ότι υπάρχουν και ότι μέσα από το βιβλίο μου ανακάλυψαν ένα καλύτερο εαυτό. Αυτός όμως είναι ο ρόλος της τέχνης: να αισθάνεται ο αποδέκτης της μια μικρή έκπληξη, μια αποκάλυψη για να γίνεται καλύτερο το «Εγώ» τους».

Ερ: Κυρία Προκοπίδου εγώ προσωπικά, απόλαυσα το βιβλίο σας. Τα περισσότερα βιβλία σήμερα έχουν ως φόντο θέματα σχετικά με το σεξ, τα ναρκωτικά, τα σκάνδαλα, το έγκλημα. Η δική σας «βαλίτσα με μαύρο χαβιάρι» είναι σαν αντίβαρο σε όλα αυτά. Το ίδιο το θέμα του βιβλίου, οι χαρακτήρες του είναι πραγματικοί άνθρωποι. Είναι οι Πόντιοι που βιώσει την εξορία, την καταστολή, αλλά παρόλα αυτά διατήρησαν την αθωότητα της εθνικής τους ταυτότητας, την πίστη και την πνευματικής τους καθαρότητα.
Σ.Π.: «Ξέρετε, ένας από τους αναγνώστες μου, όταν διάβασα το βιβλίο, είπε: "Συγκινήθηκα πολύ με όλες αυτές τις ιστορίες, με όλους αυτούς τους ανθρώπους και έκλαψα αρκετές φορές. Ήταν κάτι σαν κάθαρση για μένα, σα να καθάρισε η ψυχή μου και δεν έχει καμιά σημασία ότι ήταν Πόντιοι. Ήταν τμήμα του λαού μας και δεν ήξερα πολλά για τη τύχη τους. Είχα φίλους στον κύκλο μου, Έλληνες από την πρώην Σοβιετική Ένωση, αλλά τους αντιμετώπιζα ως «άλλους». Η προσέγγιση σας όμως ήταν τόσο ειλικρινής και λεπτή που με συγκίνησε».

Ερ: Όλες οι ιστορίες του βιβλίου είναι υπέροχες , αλλά εγώ ξεχώρισα τα «Ο μικρός Στάλιν», «Ο Αχιλλέας και ο Βοροσίλοβ», «Ο ξάδελφος Βασιλιάς Κωνσταντίνος Β'», «H γιαγιά Μαρία, o γάτος και o Στάλιν», «Πώς ο θείος Κώστας έφτυσε τον Λένιν», «Ο Όμηρος και η Μαρία Κάλλας», «Ο Αχιλλέας και το 26ο συνέδριο του ΚΚΣΕ», «Μυστική οργάνωση», «Παιδαγωγική Εταιρία», «ΚΚΣΕ και το νεφρό της Αντιγόνης», «Ο «Γάμος» της 25ης Μαρτίου»... και φυσικά το «Μια βαλίτσα μαύρο χαβιάρι». Σοφία, η Ελλάδα δεν έχει πραγματικά εκτιμήσει τον «μαύρο χρυσό» - χαβιάρι της Μπελούκγα;
Σ.Π.: «Είναι μια πολύ καλή ερώτηση. Στην πραγματικότητα, αυτή είναι η σωστή εθνική πολιτική. Να κατανοήσουμε ποίον φέραμε. Τι εννοώ μ' αυτό. Εφόσον μπαίνουμε στο πεδίο της πολιτικής τώρα και κυρίως σε σχέση με τους μετανάστες, καλό θα ήταν να θυμίσουμε ότι οι Γερμανοί ή οι Εβραίοι που μετανάστευσαν στο Ισραήλ, είχαν μια συγκεκριμένη και σωστή πολιτική αφομοίωσης των πληθυσμών που είχαν ζήσει για πολλά χρόνια μακριά από την ιστορικής τους πατρίδα. Αντιμετώπισαν αυτούς τους ανθρώπους θαρρείς κι ήταν χρυσάφι. Διακριτικά, με σεβασμό και από την αρχή δήλωσαν πως οι επαναπατριζόμενοι είναι ο χρυσός του έθνους και θα τους σεβόμαστε. Η κρατική μηχανή άρχισε να εργάζεται και να δείχνει σε αυτούς τους ανθρώπους σεβασμό, τους αντιμετώπιζε ως κάτι πολύτιμο, ως χρυσό, ως χαβιάρι, ως σπόρο ο οποίος θα γεννήσει πολλά καλά και θαυμαστά πράγματα. Το χαβιάρι είναι κι αυτό σπόρος, σπέρμα, και μάλιστα ο πλούτος που μπορεί να παράξει θα μπορούμε να είναι ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός. Δυστυχώς όμως στην Ελλάδα, τίποτα από όλα αυτά δε συνέβη. Τους Έλληνες από την πρώην ΕΣΣΔ τους αντιμετώπιζαν με αυθαιρεσία. Υπήρχαν ορισμένοι έντιμοι και ειλικρινείς πολιτικοί που προσπάθησαν να βοηθήσουν, υπήρξαν όμως και πολλοί ανέντιμοι οι οποίοι απλά γέμισαν τις τσέπες τους με χρήματα που προορίζονταν για τους επαναπατρισθέντες από τα ταμεία της ΕΕ. Πολλοί από εμάς δεν κατάφεραν να περάσουν καν από σεμινάρια ελληνικής γλώσσας. Γνωρίζουμε πολύ ότι στη Γερμανία, το πρόγραμμα για την εκμάθηση της γλώσσας εφαρμόζεται 100%. Για παράδειγμα, στη Γερμανία, τα χρήματα που καταβάλλονται για τη μελέτη της γλώσσας ήταν ίσα με την καταβολή ενός μηνιαίου μισθού, ενώ, αντίστοιχα στην Ελλάδα τα χρήματα που δίδονται στους φοιτητές, ήταν τα μισά και ή και λιγότερα. Πολλοί Πόντιοι υπέγραφαν για τα χρήματα που δεν έλαβαν ποτέ. Τους έλεγαν πως τα χρήματα αυτά πρέπει να τα δώσουν σε κάποιον, χωρίς να τους λένε σε ποιον. Οι άνθρωποι μας ήταν ταπεινοί και δε ζητούσαν τίποτα. Και τα χρήματα ποτέ δεν τα έπαιρναν στην ώρα τους. Είναι, φυσικό κι επόμενο, τα σεμινάρια αυτά να μην τα έχει παρακολουθήσει ποτέ κανείς. Πήγαν μόνο νοικοκυρές, οι σύζυγοι των οποίων έλλειπαν στην δουλειά τους. Πάντα τα ίδια και τα ίδια πρόσωπα. Για παράδειγμα, ακόμη κι εγώ έχω επισκεφτεί πολλά από αυτά τα σεμινάρια, επειδή με παρακαλούσαν να παρακολουθήσω για να συμπληρωθεί ο απαιτούμενος αριθμός ατόμων, ώστε να δοθεί η κοινοτική χρηματοδότηση. Στη Γερμανία, τα σεμινάρια αυτά διαρκούν 9 μήνες, με καλή επιδότηση και αυστηρό έλεγχο. Το πρόγραμμα καλύπτει όλους σχεδόν τους μετανάστες από 17 έως 70 ετών. Όλοι οι γερμανικής καταγωγής Ρώσοι που πήγαν εκεί, έμαθαν γερμανικά. Η αίσθηση της γλώσσας είναι απαραίτητη για την αίσθηση της αξιοπρέπειας και της εθνικής ταυτότητας. Ναι είμαστε Έλληνες, οι Έλληνες του Πόντου, που μιλάμε την ποντιακή γλώσσα, είναι η γλώσσα των Ποντίων, είναι η αρχαία ελληνική γλώσσα με τις αλλαγές που έγιναν στο διάβα του χρόνου. Δεν είναι τα νέα ελληνικά και πρέπει να τα σπουδάσει κανείς για να τα μάθει. Ωστόσο, δεν υπήρξε ένα τέτοιο σύστημα, με αποτέλεσμα πολλοί Έλληνες Πόντιοι να μην μάθουν τα νέα ελληνικά και έτσι να δημιουργηθεί ένα ψυχολογικό γκέτο. Αυτό δημιουργεί ένα αίσθημα κατωτερότητας στην κοινωνία. Θυμηθείτε, ο μπαμπάς μου στην ιστορία "Πατέρας Βάνιας", πως αισθάνθηκε μόνος σε αυτό το καφενείο επειδή δεν κατέχει τη γλώσσα, και δεν έπαιζε τάβλι παρά μόνο σκάκι, και ήθελε τόσο πολύ να πει τη γνώμη του, να μοιραστεί την εμπειρία του, αλλά δεν μπορούσε, γιατί δεν ήξερε τη γλώσσα. Αν εμάς, τους Έλληνες από την πρώην Σοβιετική Ένωση μας αντιμετωπίζανε σα μαύρο χαβιάρι, σα χρυσός, σαν τον πλούτο, γιατί είναι γνωστό ότι το χαβιάρι beluga είναι ένα πολύ ακριβό προϊόν και μπορεί να βρεθεί μόνο στη Ρωσία και το Ιράν, όλα θα ήταν πολύ διαφορετικά».

Ερ.: Σόφια, επιστρέφοντας στη πατρίδα τους στην Ελλάδα, πολλοί Πόντιοι ανέμεναν ότι βρήκαν επιτέλους την Ιθάκη τους, αλλά στη συνέχεια ήρθε η απογοήτευση. Πολλοί ντόπιοι τους θεώρησαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Πόντιοι: Ακαδημαϊκοί, φυσικοί, στρατιωτικοί δεν έχουν βρει εργασία στο επάγγελμα τους και αναγκάστηκαν να δουλεύουν στην λαϊκή αγορά. Αισθάνεστε σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας;
Σ.Π.: «Ναι, φυσικά. Αλλά ευτυχώς είχα την αίσθηση και την αντίληψη ότι αυτή είναι μια προσωρινή κατάσταση. Είχα, επίσης, το χαρακτήρα (χάρη στη μητέρα μου και στον πατέρα μου, που με βοήθησαν να διαπλάσω αυτό το χαρακτήρα) που δεν με καταβάλλουν κάτι τέτοιες στιγμές. Με την ευκαιρία, ήρθα στην Ελλάδα το 1990 και ακόμα μιλάω με προφορά. Φυσικά, είχα την αντίληψη ότι δεν μπορώ να φτάσω πουθενά, αν δεν προσποιηθώ, αν δεν κάνω τίποτα για τον εαυτό μου. Δεν έβαλα μεγάλους στόχους. Είχα τους μικρούς ημερήσιους στόχους, και δεν έχω διαβάσει τα βιβλία ψυχολογίας με θέμα «πώς να επιβιώσουν στην ξένη χώρα». Απλά διαισθητικά ήξερα ότι θα πρέπει να είμαι χαρούμενη κάθε μέρα για ό, τι έχω μάθει και, σε γενικές γραμμές, δεδομένου ότι επέλεξα αυτήν την πορεία σταδιοδρομίας - μετανάστευση, τότε δεν θα πρέπει να φέρεσαι με υπεροπτικά, εγωιστικά, αλαζονικά στους ντόπιους. Παρόλο που πολλά δεν μου άρεσαν, (και το περιγράφω στο βιβλίο μου) ως προς την ντόπια νοοτροπία, τη συμπεριφορά, κλπ., τα ελληνικά μου στη δεκαετία του '90, δεν ήταν καλά κα δεν μπορούσα να επικοινωνήσω με τους Έλληνες διανοούμενους για διάφορα θέματα. Μίλησα όμως πολύ με τους απλούς ανθρώπους. Στην αρχή, η οικογένειά μου, για ένα μικρό διάστημα δουλέψαμε στην λαϊκή αγορά. Εγώ ντρεπόμουν, ήταν δύσκολα, ύστερα όμως ήταν ωραία - έπιασα στα χέρια μου ζωντανά χρήματα. Ξέρεις, πώς ήταν ωραίο να κρατάς στο χέρι αληθινές δραχμές. Με την ευκαιρία, δραχμές ήταν τα πρώτα χρήματα που μου άρεσαν στη ζωή μου. Ήμουν αδιάφορη για τα ρούβλια, για τα δολάρια, γενικώς τα χρήματα δεν με ενδιέφεραν, αλλά αγάπησα τη δραχμή. Επειδή αυτά τα λεφτά τα είχα κερδίσει με τον ιδρώτα μου. Στη συνέχεια, για δύο χρόνια ήμουν καθαρίστρια, αυτή δουλεία μου αρέσει επίσης γιατί μου έδωσε την ελευθερία. κουραζόμουν όσο κουράζεται κάθε γυναίκα, όταν κάνει δουλειές του σπιτιού. Αλλά πρόσφερε καλή αμοιβή, αυτό ήταν αρκετό για να ζήσεις μια εβδομάδα ή και περισσότερο. Και οι 5-6 χιλ. δραχμές ήταν πολλά χρήματα: θα μπορούσες να γεμίσεις ψυγείο με διάφορα είδη κρέατος για ένα μήνα για όλη την οικογένεια. Λάτρευα αυτή τη δουλειά, γιατί ήμουν ο εαυτός μου, μπορούσα να σκέφτομαι κάτι, να ονειρεύομαι κάτι. Δεν είχα πάνω από το κεφάλι μου αφεντικό. Μόνο τη σπιτονοικοκυρά την οποία, και πάλι, αν δεν μου άρεσε, μπορούσα να φύγω και να βρουν μια άλλη. Αυτή είναι η ελευθερία επιλογής με ικανοποιούσε απόλυτα. Για δύο χρόνια καθάριζα τα παράθυρα των σπιτιών και μάθαινα την ελληνική γλώσσα, επαναλαμβάνοντας τα λόγια. Και φυσικά, ονειρευόταν. Καθάριζα διαμερίσματα και ονειρευόμουν ότι το αύριο θα είναι διαφορετικό. Κατά ένα ειρωνικό, θα έλεγα, τρόπο, έγινα αυτό που έγινα εξαιτίας της ρωσικής γλώσσας που με βοήθησε να φέρω αρκετά αποκλειστικά θέματα στο πρακτορείο και να γίνει το όνομα μου γνωστό. Κατάλαβα όμως, ότι όταν φτάσεις στον στόχο σου, θα πρέπει να σκεφτείς τι πρέπει να κάνεις στη συνέχεια».
»Ο Νόμος 4093/2012 "για τις συντάξεις του ΟΓΑ" είναι ένα ακόμα χτύπημα στους μετανάστες. Τους στερούν τις συντάξεις των 345 ευρώ, δεν έχουν άλλα εισοδήματα και πολλοί ηλικιωμένοι μπαίνουν ξανά στη κρεατομηχανή της βιοπάλης, υποφέρουν για άλλη μια φορά. Δεν ξέρω, αυτό το θέμα είναι σε εξέλιξη. Ήμουν στην Αθήνα την περασμένη εβδομάδα, συναντήθηκα με τη δικηγόρο Ιρίνα Ιωαννίδη που ασχολείται με το θέμα αυτό. Ο επιχειρηματίας Ιβάν Σαββίδης ασχολείται επίσης, συναντήθηκε με ον Πρωθυπουργό Αντώνη Σαμαρά και συζήτησε μαζί του για το θέμα αυτό. Σε γενικές γραμμές, είμαι πολύ προσεκτική στις δηλώσεις μου, και ζυγίζω τα λόγια, αλλά αναφορικά με το νόμο αυτό θα πω μόνο μια λέξη: γενοκτονία.
»Θα σας πω επίσης μια φοβερή ιστορία: οι γονείς μου, η Βάλια και ο Βάνιας και η νονά μου η Νάντια σκοτώθηκαν σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα στην Ελλάδα, στο Πέταλο του Μαλιακού. Επιβιώσανε στο Καζακστάν, σε όλες εξορίες , ήταν αισιόδοξοι, γεμάτοι από θετικά συναισθήματα. Ξέρεις, όταν μάθαμε για τον συγκεκριμένο νόμο, το πρώτο πράγμα που σκέφτηκα, «καλά, που δεν είναι ζωντανοί». Φυσικά, εγώ είχα την δυνατότητα να υποστηρίξω τους γονείς μου οικονομικά, αλλά δεν είναι το θέμα μας αυτό. Ξέρετε, ο συγκεκριμένος νόμος είναι «χτύπημα κάτω από τη ζώνη». Μόνο που δεν είναι αυτό το θέμα, το θέμα είναι η ταπείνωση. Ηλικιωμένοι άνθρωποι θα στερηθούν την αίσθηση της αξιοπρέπειας, δε θα είναι σε θέση να αγοράσουν μια καραμέλα ή μια σοκολάτα στα εγγόνια τους, θα ζητάνε από το γιο τους ή τον εγγονό τους χρήματα για ένα εισιτήριο στο λεωφορείο. Θα εξαρτώνται πλήρως από τα παιδιά τους. Θα το αντέξει η καρδιά του και η ψυχή τους αυτό;»

Ερ.: Για πολλά χρόνια, είστε δημοσιογράφος του Αθηναϊκού και Μακεδονικού Πρακτορείου ειδήσεων. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών που έχετε πάρει πολλές συνεντεύξεις, αλλά κυρίως οι δύο είναι αυτές που ξεχωρίζουν: με τον Πρόεδρο της Ρωσίας Βλαντιμίρ Πούτιν και τον σπουδαίο μουσικό Μστισλάβ Ροστροπόβιτς. Δύο εντελώς διαφορετικές προσωπικότητες. Τι σας εντυπωσίασε σε αυτούς τους ανθρώπους;
Σ.Π.: «Είχε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Ας θα ξεκινήσω με Ροστροπόβιτς: ήμουν πολύ τυχερή που πέρασα μαζί του μισή ημέρα. Πήγα στη πρόβα για μια συνέντευξη, και μου μίλησε λίγο, μου είπε απλά: «Σοφία, σας ικετεύω, μείνετε μετά την πρόβα, για το μεσημεριανό γεύμα». Δεν μπορώ να σας πω πόσο εκπληκτικός άνθρωπος ήταν. Η χαρά που είχε στην καρδιά του, πλημμύριζε τον συνομιλητή του. Ο νους του φυσικά. Η διάνοια του ήταν τόσο εκλεπτυσμένη και τόσο καταλυτική. Εκείνο που μπορώ να πω είναι πως πρόκειται για μια ξεχωριστή προσωπικότητα και ήμουν πάρα πολύ τυχερή που τον συνάντησα και συνομίλησα μαζί τους. Ήταν μια γιορτή για μένα. Όσον αφορά Βλαντιμίρ Πούτιν, πρόεδρο της Ρωσίας, αυτή η ιστορία είναι μια περιπέτεια. Ξέρετε, η συνέντευξη μαζί του ήταν «δώρο εξ ουρανού». Αυτό σας το λέω για να καταλάβουμε τι συνέβη. Την εποχή εκείνη εργαζόμουν στην τηλεόραση και γνώριζα καλά ότι δεν πρόκειται να πάρω συνέντευξη στον Πούτιν. Είχε έρθει σε μια επίσημη επίσκεψη, και όπως γνωρίζετε όλες οι συνεντεύξεις κλείνονται από πριν, ενώ δίδεται και μία προς όλα τα ΜΜΕ. Με λίγα λόγια είχα πάει στο αεροδρόμιο χωρίς κανένα έγγραφο, απλά και μόνο για να δω τον Πούτιν. Δεν βρέθηκα στην αίθουσα αναμονής όπως οι υπόλοιποι δημοσιογράφοι, αλλά μπήκα στο χώρο όπου ήταν ο Πούτιν και κανείς δε μου ζήτησε άδεια ή διαπίστευση. Το εξέλαβα ως άνωθεν βοήθεια. Αυτό δεν θα είχε συμβεί αν ο Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς είχε πάει στο Άγιο Όρος. Δεν μπόρεσε όμως λόγω των καιρικών συνθηκών και δίπλα του ήταν ο Ακόλουθος Τύπου της Ρωσικής Πρεσβείας στην Ελλάδα που με αναγνώρισε. Η αίσθηση μου για τον Βλαντιμίρ Βλαντιμίροβιτς Πούτιν άλλαξε. Πριν τη συνέντευξη είχα μια αδιαφορία, ένα αρνητικό συναίσθημα, στη συνέχεια άλλαξε αυτό. Μιλήσαμε σαν παλιοί συμμαθητές, κοιτάξαμε ο ένας τον άλλο κατάματα. Είναι ένας χαμογελαστός και ευφυής άνθρωπος».

Ερ.: Συνοψίζοντας, τη συνομιλία μας: Βρήκατε αυτό που ψάχνατε στην Ελλάδα;
Σ.Π.: «Ναι, στην Ελλάδα έμαθα να κατανοώ, να εργάζομαι σκληρά και να εκτιμούν τη δουλειά μου. Στην Ελλάδα, έμαθα να είμαι ο εαυτός μου. Η Ελλάδα μου έμαθε να βλέπω τον κόσμο ευρύτερα και με υπομονή».