Δικαιώματα των σεξουαλικών μειονοτήτων, ένας παγκόσμιος αγώνας

Των GABRIEL GIRARD και DANIELA ROJAS CASTRO * Το να θεωρήσουμε τις προόδους στον τομέα της νομοθεσίας ως το αποτέλεσμα μιας αργής αλλά βαθιάς εξέλιξης των νοοτροπιών αποτελεί μια λανθασμένη ανάγνωση της κατάστασης Επιμέλεια: Βασίλης Παπακριβόπουλος Τη στιγμή όπου στη Γαλλία συζητείται η καθιέρωση του γάμου για τους ομοφυλόφιλους και στην Αργεντινή ψηφίστηκε νόμος που επιτρέπει την αλλαγή φύλου, η βελτίωση της μοίρας των λεσβιών, των gay, των αμφισεξουαλικών και των τρανς [1] αποτελεί ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός [2]. Ωστόσο, οι εξελίξεις είναι πολύ λιγότερο θετικές απʼ ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Οι ανισότητες και οι διακρίσεις που οφείλονται στον σεξουαλικό προσανατολισμό εξακολουθούν να υφίστανται: σε δεκάδες χώρες η κρατική καταστολή και οι βιαιοπραγίες, οι οποίες συχνά υποδαυλίζονται από θρησκευτικούς φονταμενταλιστές, καταδικάζουν τους LOAT να ζουν στην παρανομία. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, στις περισσότερες δυτικές χώρες οι διεκδικήσεις τους ήταν επικεντρωμένες στα ζητήματα της νομικής και της κοινωνικής αναγνώρισης. Πράγματι, σε μια συγκυρία όπου η πρωτοεμφανιζόμενη επιδημία του AIDS προκαλούσε πλήθος θανάτων, η απουσία δικαιωμάτων για τους συντρόφους του ίδιου φύλου οδηγούσε σε δραματικές καταστάσεις. Ο επιζών σύντροφος δεν είχε καμία νομική υπόσταση. Οι πρώτοι νόμοι που αφορούσαν τα ζευγάρια των ομοφυλόφιλων ανδρών και των λεσβιών ψηφίστηκαν στην Βόρεια Ευρώπη (Δανία, Νορβηγία, Ισλανδία, Σουηδία) στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Το συγκεκριμένο κύμα απόκτησης δικαιωμάτων (χαρακτηριστικό παράδειγμα το γαλλικό σύμφωνο συμβίωσης [3]) που υποστηρίχθηκε από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, αποτελούσε ένα μείγμα ανοχής και κοινωνικής αναγνώρισης, με μια πολιτική λογική, η οποία αποσκοπούσε κατά κύριο λόγο στη διαφοροποίηση: η αναγνώριση της συμβίωσης ζευγαριών του ιδίου φύλου δεν εξασφαλίζει πρόσβαση στα ίδια δικαιώματα που προσφέρει ο γάμος, κυρίως στα ζητήματα της γονικής μέριμνας και της υιοθεσίας. Ωστόσο οι πρώτες αυτές κατακτήσεις ανοίγουν στους ομοφυλόφιλους νέους ορίζοντες για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1990 η πλειονότητα των κινημάτων LOAT αρχίζουν να διεκδικούν την ισότητα των δικαιωμάτων ανάμεσα στα ομοφυλόφιλα και στα ετεροφυλόφιλα ζευγάρια. Μετά την Ολλανδία (2001), και οι σκανδιναβικές χώρες προσαρμόζουν σταδιακά τη νομοθεσία τους προς αυτήν την κατεύθυνση. Η Ισπανία (το 2005) και η Πορτογαλία (το 2010) επιτρέπουν τον γάμο και την υιοθεσία. Με τη σειρά τους η Νότια Αφρική και ο Καναδάς (το 2005) και στη συνέχεια η Αργεντινή (το 2010) ψήφισαν παρόμοιους νόμους που προβλέπουν ίσα δικαιώματα. Το παράδειγμά τους ακολούθησαν και ορισμένα ομόσπονδα κρατίδια, πολιτείες ή περιφέρειες της Βραζιλίας, του Μεξικού και των ΗΠΑ. Παροξυσμός ομοφοβίας Το να θεωρήσουμε τις προόδους στον τομέα της νομοθεσίας ως το αποτέλεσμα μιας αργής αλλά βαθιάς εξέλιξης των νοοτροπιών αποτελεί μια λανθασμένη ανάγνωση της κατάστασης. Πράγματι εξακολουθούν να υπάρχουν ισχυρές αντιστάσεις. Επιπλέον οι λεκτικές επιθέσεις και οι βιαιοπραγίες ενάντια σε πολλούς LOAT αποτελούν ένα συνηθισμένο φαινόμενο. Η δε αναγνώριση των δικαιωμάτων τους κάθε άλλο παρά δεδομένη είναι σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι σχέσεις ανάμεσα σε άτομα του ιδίου φύλου εξακολουθούν να θεωρούνται παράνομες σε 78 κράτη. Μάλιστα, σε ορισμένα τιμωρούνται με ποινή φυλάκισης, ακόμα και με την θανατική ποινή. Ανεξάρτητα από τη σκληρότητα της νομοθεσίας, οι ομοφυλοφιλικές πρακτικές αποτελούν τον κατʼ εξοχήν στόχο των καθεστώτων και των θρησκευτικών ρευμάτων που επιθυμούν να επιδείξουν πυγμή στα ζητήματα της «ηθικής». Κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν πολλές χώρες της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής, στις οποίες παρατηρείται παροξυσμός της ομοφοβίας -μερικές φορές μάλιστα φονικός-, ο οποίος κατά κύριο λόγο τροφοδοτείται από ορισμένα φονταμενταλιστικά ισλαμικά ρεύματα. Σε αυτό το περιβάλλον, οι LOAT είναι καταδικασμένοι να ζουν μέσα στην παρανομία, τον φόβο και την κοινωνική αποδοκιμασία που οδηγούν μερικές φορές τους συγγενείς τους να τους τιμωρήσουν οι ίδιοι ή να τους καταγγείλουν. Συνεπώς, οι κινητοποιήσεις στο τοπικό επίπεδο αποτελούν παρακινδυνευμένες ενέργειες: οι προσβολές και οι βιαιοπραγίες ενάντια στους ακτιβιστές αποτελούν συχνό φαινόμενο, ενώ δεν λείπουν και οι δολοφονίες τους [4] . Όσο για τα δίκτυα αλληλεγγύης που αναπτύσσονται μέσω Ίντερνετ, εξακολουθούν να είναι ευάλωτα. Στις νομικές διακρίσεις που υφίστανται οι ομάδες με «περιφρονημένη σεξουαλικότητα» προστίθενται κι εκείνες που αφορούν την υγεία. Τα δεδομένα για την προσβολή από τον ιό του AIDS αναδεικνύουν την ιδιαίτερα ευάλωτη κατάσταση στην οποία βρίσκεται η συγκεκριμένη κατηγορία. Σε διεθνές επίπεδο η μεγάλη πλειονότητα των HSH [5] δεν μπορεί να επωφεληθεί από τα προγράμματα για την πρόληψη του AIDS. Δεδομένου ότι φοβούνται τον στιγματισμό, τις βιαιοπραγίες ή τις ποινικές κυρώσεις, προτιμούν συχνά να παραιτηθούν από την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη για να μην διατρέξουν τον κίνδυνο να αποκαλυφθούν οι σεξουαλικές τους προτιμήσεις στην οικογένειά τους, στην κοινότητά τους ή στις αρχές. Συνεπώς, σε πολλές χώρες της Δυτικής Αφρικής, είναι εξαιρετικά δύσκολο να υπάρξουν ακριβή στοιχεία για τις διαστάσεις της επιδημίας στους HSH. Αλλού, όπως στη Ρωσία, η άρνηση των αρχών να παραδεχτούν τις διαστάσεις της επιδημίας οδηγεί σε εκτιμήσεις κατά προσέγγιση και αποδυναμώνει τα συστήματα πρόληψης και παροχής ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Στις περιπτώσεις που υπάρχουν υγειονομικές δομές και που οι LOAT έχουν πρόσβαση σε αυτές, τότε συχνά οφείλουν να αντιμετωπίσουν την άγνοια και τις προκαταλήψεις του ιατρικού προσωπικού. Έτσι μερικοί γιατροί δεν θα ζητήσουν την πραγματοποίηση διαγνωστικού τεστ για την ανίχνευση του ιού ΗΙV μια και ο ασθενής τους «δεν δείχνει για ομοφυλόφιλος» ή «είναι παντρεμένος». Άλλος συνάδελφός τους θα πει ένα προσβλητικό «αστείο» για τις «αδελφές». Κάποιοι άλλοι θα προσπαθήσουν με κάθε τρόπο να τους διώξουν: από αυτήν την άποψη, χαρακτηριστική είναι η στάση ορισμένων οδοντίατρων απέναντι στους οροθετικούς (ατέλειωτη αναμονή μέχρι να εξυπηρετηθούν, επιδεικτικά μέτρα προστασίας…). Όμως, και οι λεσβίες δεν ξεφεύγουν από αυτές τις ανισότητες στην ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Λόγω των διακρίσεων που έχουν βιώσει ή φοβούνται ότι θα αντιμετωπίσουν, η μικρή προσφυγή σε γυναικολογικές εξετάσεις έχει άμεσες συνέπειες στην ιατρική αντιμετώπιση των σεξουαλικών μεταδιδόμενων λοιμώξεων όπως ο ιός του θηλώματος ή ορισμένοι τύποι καρκίνων. Όσον αφορά δε τη διαφυλικότητα, εξακολουθεί να θεωρείται ως διανοητική διαταραχή και εξακολουθεί να περιλαμβάνεται σε ιατρικά εγχειρίδια αναφοράς με παγκόσμιο κύρος όπως το Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο των Διανοητικών Διαταραχών (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM). Κινήματα χειραφέτησης Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 η ανάδυση στις Ηνωμένες Πολιτείες μιας κινητοποίησης για την «gay υγεία» ή («υγεία LOAT») αποτέλεσε το ορόσημο της αναγέννησης μιας κριτικής σκέψης για τα διακυβεύματα της ιατρικής αντιμετώπισης όλων αυτών των προβλημάτων. Αν και για την ώρα αφορά μονάχα ένα περιορισμένο τμήμα αυτών των πληθυσμών (κατά κύριο λόγο λευκούς ευκατάστατους άντρες των αστικών κέντρων), η συγκεκριμένη προσέγγιση παρουσιάζει τουλάχιστον το πλεονέκτημα ότι επανασυνδέεται με μια ιστορία συλλογικής και κοινοτικής δράσης. Ακολουθώντας τον δρόμο που χάραξε ο φεμινισμός, τα κινήματα της χειραφέτησης των gay και των λεσβιών, που έκαναν την εμφάνισή τους μετά το 1968, σηματοδοτούν την αφετηρία νέων μορφών αγώνων, επικεντρωμένων στην ορατότητα και στην πολιτικοποίηση των επιλογών στην προσωπική ζωή και απευθύνονται στο σύνολο της Αριστεράς. Τα κινήματα της ομοφυλόφιλης απελευθέρωσης, τα οποία γεννήθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, έκαναν στη συνέχεια την εμφάνισή τους σε ολόκληρη την Ευρώπη: στο Ηνωμένο Βασίλειο με το Gay Liberation Front (GLF), στη Γαλλία με το Front homosexuel dʼaction révolutionnaire (FHAR) κ.λπ. Όπως συνέβη και στην περίπτωση διάφορων άλλων κοινωνικών κινημάτων, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, άλλαξαν και απέκτησαν έναν πολύ πιο θεσμικό χαρακτήρα. Ωστόσο στη Δυτική Ευρώπη παρατηρήθηκαν διάφορες εξελίξεις. Στη Γαλλία η αποποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας, η οποία συνέπεσε με την άνοδο της Αριστεράς στην εξουσία το 1981, συνέβαλε στο να ξεθυμάνει σημαντικά το κίνημα. Σε άλλες χώρες, όμως, συντηρητικές κυβερνήσεις παίρνουν μέτρα εναντίον των ομοφυλοφίλων. Για παράδειγμα, στο Ηνωμένο Βασίλειο, η παράγραφος 28 που ψηφίστηκε το 1988 απαγορεύει οποιαδήποτε αναφορά στην ομοφυλοφιλία μέσα στα σχολεία. Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι δύο θητείες του Ρόναλντ Ρίγκαν (1981-1989) σημαδεύονται από μια πολιτική και ηθική αντίδραση η οποία αποδεικνύεται εξαιρετικά επιζήμια όσον αφορά την καταπολέμηση του AIDS. Σε όλες τις περιπτώσεις το διεκδικητικό πλαίσιο εξελίσσεται, περνώντας από την αμφισβήτηση που ασκείται στις ετεροφυλόφιλες και πατριαρχικές κοινωνικές νόρμες στη διεκδίκηση μεταρρυθμίσεων και δικαιωμάτων τα οποία να είναι συμβατά με τις νέες νόρμες. Ταυτόχρονα η ξαφνική εμφάνιση του ιού του AIDS επηρέασε ιδιαίτερα τον αναπροσανατολισμό των αγώνων των ομοφυλοφίλων. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο αγώνας ενάντια στην επιδημία αποτελεί το κομβικό σημείο της αναδιοργάνωσης των αγώνων των gay γύρω από δομές όπως το Terrence Higgins Trust στο Ηνωμένο Βασίλειο (1982), το Gay Men Health Crisis στις Ηνωμένες Πολιτείες (1982) ή η Aides στη Γαλλία (1984). Η δημιουργία της οργάνωσης Act Up -το 1987 στη Νέα Υόρκη και το 1989 στο Παρίσι- συμβολίζει την εξέγερση των ασθενών που δρομολογήθηκε μέσα από την gay κοινότητα. Η εξέλιξη του ομοφυλόφιλου ακτιβισμού συνοδεύεται από τον πολλαπλασιασμό των συλλογικοτήτων που οργανώνονται με άξονα την καταπολέμηση των διακρίσεων και την ανάπτυξη της συντροφικότητας: αθλητικές λέσχες (European Gay and Lesbian Sport Federation) και επαγγελματικές οργανώσεις (Syndicat national des entreprises gaies), κοινοτικά κέντρα στις μεγάλες πόλεις, φοιτητικοί σύλλογοι κ.λπ. Η αίσθηση της ιδιαίτερης ταυτότητας -δηλαδή το να είναι κάποιος λεσβία ή gay- αρχίζει να υπερισχύει απέναντι στην αίσθηση ότι είναι θύμα σεξουαλικής καταπίεσης. Η διεθνοποίηση των αγώνων αποτελεί μια από τις μείζονες εξελίξεις των σημερινών κινημάτων. Δεν θα πρέπει βέβαια να ξεχνάμε ότι και τη δεκαετία του 1970 υπήρχαν πολλές ανταλλαγές ανάμεσα στους ομοφυλόφιλους ακτιβιστές. Οι ταραχές που ξέσπασαν το 1969 στο Stonewall της Νέας Υόρκης μετατράπηκαν σε παγκόσμιο σημείο αναφοράς. Εξάλλου, αυτό ακριβώς το γεγονός τιμούν οι πορείες για την ομοφυλόφιλη υπερηφάνεια (gay pride) που οργανώνονται κάθε χρόνο. Όμως, κατά τη διάρκεια της περασμένης δεκαετίας, η υποστήριξη στα θύματα της ομοφοβίας μετατράπηκε σε μείζον θέμα κινητοποίησης το οποίο συνέβαλε στην ανάδυση κινημάτων χειραφέτησης σε χώρες όπου η καταστολή απαγόρευε την δημοσιοποίηση της LOAT ταυτότητας. Αυτή η αλληλεγγύη εξασφαλίζει σημαντικές επιτυχίες ενάντια στην προωθούμενη από το κράτος ομοφοβία (για παράδειγμα στη Σενεγάλη όπου οι διεθνείς πιέσεις επέτρεψαν το 2009 την απελευθέρωση των ακτιβιστών που μάχονταν ενάντια στην εξάπλωση του AIDS). Οι εκστρατείες επέτρεψαν επίσης να έρθουν στη δημοσιότητα καταστάσεις καταστολής, όπως οι βιαιοπραγίες που υφίστανται οι συμμετέχοντες στις πορείες ομοφυλόφιλης υπερηφάνειας (Gay Pride) του Βελιγραδίου ή της Μόσχας, ή να καταγγελθεί ένα ομοφοβικό νομοσχέδιο στην Ουκρανία. Επιπλέον, δημιουργούν τα δίκτυα που είναι αναγκαία για την υποστήριξη των αιτήσεων για χορήγηση πολιτικού ασύλου όταν κάποιοι ομοφυλόφιλοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τη χώρα τους. Πολιτικό εργαλείο... Την ίδια στιγμή, όπως αποδεικνύεται και από τις πρόσφατες διαμάχες γύρω από τον «ομοεθνικισμό», ο αγώνας ενάντια στην ομοφοβία μετατράπηκε και σε πολιτικό εργαλείο. Η έννοια χρησιμοποιείται για να περιγραφεί το κίνημα που -στις αρχές της δεκαετίας του 2000- οδήγησε τμήματα του κινήματος LOAT των χωρών του Βορρά να θεωρήσουν τους μετανάστες, και κυρίως τους «μουσουλμάνους» ως την κύρια απειλή για τον τρόπο ζωής των gay και των λεσβιών. Οι θεμιτές ανησυχίες για τις διώξεις στις οποίες προβαίνουν ορισμένες κυβερνήσεις και για την ομοφοβία που αποτελεί χαρακτηριστικό αρκετών αντιδραστικών μερίδων του Ισλάμ χρησιμοποιούνται για να στρατολογηθούν οι ομοφυλόφιλοι στη «μάχη ανάμεσα στους πολιτισμούς». Στην Ολλανδία, η μορφή του Πιμ Φόρτουιν -δηλωμένου ομοφυλόφιλου και ακροδεξιού πολιτικού ο οποίος δολοφονήθηκε το 2002- οδήγησε αυτήν την τάση στα άκρα της, στα όρια της καρικατούρας. Ωστόσο, το υποτιθέμενο σύνορο ανάμεσα στον «προοδευτισμό» των Δυτικών χωρών και τον «σκοταδισμό» των υπόλοιπων αρχίζει να θαμπώνει από τη στιγμή που συνειδητοποιούμε ότι οι πρώτες αρνούνται -ή προσπαθούν να περιορίσουν- το δικαίωμα ασύλου για τα άτομα που διώκονται λόγω του σεξουαλικού προσανατολισμού τους στις δεύτερες… Χαρακτηριστικό σύμβολο των ανησυχιών για την κατάσταση των ατόμων που απειλούνται γιʼ αυτούς ακριβώς τους λόγους αποτελεί η υιοθέτηση ενός διεθνούς ειδικού ψηφίσματος, στην Γιογκιοκάρτα της Ινδονησίας το 2007 [6]. Αυτή η δήλωση αρχών συντάχθηκε από ειδικούς στα ζητήματα των ανθρώπινων δικαιωμάτων και αποσκοπεί στην κινητοποίηση των διεθνών θεσμών έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η απαγόρευση των διακρίσεων που οφείλονται στον σεξουαλικό προσανατολισμό και στην ταυτότητα του φύλου. Κατά την παρουσίασή του στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, στις 26 Μαρτίου του 2007, το κείμενο εξασφάλισε την υποστήριξη 54 χωρών. Αυτή τη στιγμή συνεχίζονται τα διαβήματα για να καταστεί δυνατή η υιοθέτηση από τον ΟΗΕ ενός ψηφίσματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα, τον σεξουαλικό προσανατολισμό και την ταυτότητα του φύλου. Από την άλλη πλευρά, τα διεκδικητικά κινήματα σε αυτόν τον τομέα χαρακτηρίζονται από ετερογένεια και από πολυδιάσπαση. Σε θεσμικό επίπεδο, ομάδες πίεσης επικεντρωμένες στα ανθρώπινα δικαιώματα όπως η International Lesbian Gay, Bisexual Trans and Intersex Association (ILGA) αποτελούν λόμπι που δραστηριοποιούνται στο επίπεδο των θεσμών και των κρατών. Εργάζονται για την ανάπτυξη εκστρατειών αλληλεγγύης, χωρίς ωστόσο και να λείπουν από τη δράση τους οι αμφισημίες. Πράγματι, σύμφωνα την οπτική τους, η διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους περνάει μέσα από μια στρατηγική αναγνώρισης της ιδιαίτερης ταυτότητάς τους, με αποτέλεσμα να αποσιωπούνται σε μεγάλο βαθμό τα διακυβεύματα της κοινωνικής τάξης, του φύλου και της φυλής που προκαλούν ρήγματα στις κοινότητες των LOAT. *O Gabriel Girard είναι κοινωνιολόγος στην Ecole des hautes études en sciences sociales και στο πανεπιστήμιο Concordia (Καναδάς), και η Daniela Rojas Castro κοινωνική ψυχολόγος στην οργάνωση Aides και στην ομάδα έρευνας στην κοινωνική ψυχολογία (Lyon II), αντίστοιχα. [1] Προτιμήσαμε αυτόν τον όρο αντί για τους όρους «τρανσεξουαλικός», «φυλομεταβατικός» ή «διαφυλικός» καθώς καλύπτει ολόκληρη τη διαφορετικότητα της διαδρομής της αλλαγής φύλου. Επιπλέον, αυτός ακριβώς ο όρος έχει υιοθετηθεί από την πλειονότητα των αντίστοιχων οργανώσεων. [2] ΣΤΜ: Για λόγους συντομίας, στο εξής αυτή η ομάδα θα υποδηλώνεται με τα αρχικά LOAT. [3] ΣτΜ pacs: Αστικό σύμφωνο αλληλεγγύης που ψηφίστηκε το 1999 από την κυβέρνηση Ζοσπέν. [4] Για παράδειγμα, ο Ντέιβιντ Κάτο δολοφονήθηκε στην Ουγκάντα το 2011 όταν μια τοπική εφημερίδα δημοσίευσε το ονοματεπώνυμό του και τη φωτογραφία του (μαζί με τα στοιχεία άλλων 99 ομοφυλόφιλων) κάτω από τον τίτλο «Κρεμάστε τους!». Την ίδια χρονιά, στο Μεξικό, ο Κετζακοάτλ Λέιτζα Χερέρα ξυλοκοπήθηκε μέχρις θανάτου επειδή κατήγγειλε στον εισαγγελέα του ομόσπονδου κρατιδίου του Γκερέρο δεκαέξι ομοφοβικά εγκλήματα που είχαν διαπραχθεί το 2009. [5] Το αρκτικόλεξο HSH, το οποίο εστιάζει στις σεξουαλικές πρακτικές, επιτρέπει να συμπεριλάβουμε σε αυτήν την κατηγορία και άντρες οι οποίοι δεν θεωρούν αναγκαστικά τον εαυτό τους ομοφυλόφιλο. [6] yogyakartaprinciples.org Διαβάστε ολόκληρο το κείμενο στον ιστοχώρο της ελληνόγλωσσης Monde Diplomatique http://www.monde-diplomatique.gr/spip.php?article357

Αναδημοσίευση από την ΑΥΓΗ, 16/12/2012