Τι διδάσκει το παρελθόν για τη Γερμανία; της Ελένης Παρασκευής Μιχαηλίδου

ΤΙ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΓΕΡΜΑΝΙΑ:

Μια αναδρομή στον γερμανικό ιμπεριαλισμό-αποικισμό του 19ου αιώνα και ιδίως στις κοινωνικές και πνευματικές πτυχές του.

1.Εισαγωγή: Μολονότι οι οικονομικές παράμετροι μιας ιμπεριαλιστικής πολιτικής παρουσιάζονται συνήθως ως κυρίαρχες ο γερμανικός ιμπεριαλισμός του 19ου αιώνα (και των αρχών του 20ου) είναι αδύνατο να γίνει κατανοητός αν δεν εξεταστούν οι κοινωνικές και πνευματικές πτυχές του, που στην συγκεκριμένη περίπτωση είναι μάλλον οι καθοριστικότερες.

Το

Οι Γερμανοί μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα δεν είχαν παράδοση εκδήλωσης ή διακήρυξης αξιόλογων έμπρακτων ιμπεριαλιστικών πρωτοβουλιών αποικιακού χαρακτήρα για περιοχές εκτός Ευρώπης, αλλά ούτε και διάθεση συμμετοχής σε τέτοιου είδους δραστηριότητες. Ακόμη όσες άτυπες επεκτατικές βλέψεις τους είχαν εκδηλωθεί επικεντρώνονταν σε περιοχές και χώρες της κεντροανατολικής Ευρώπης.

Για τον λόγο αυτό η μεταγενέστερη υπερπόντια*1 αποικιστική στροφή της Γερμανίας θεωρήθηκε δυσερμήνευτη. Μάλιστα για ορισμένους η άποψη του Schumpeter, πως ο γερμανικός ιμπεριαλισμός του 19ου αιώνα ήταν ένα μιμητικό και «αταβιστικό» φαινόμενο, χωρίς αντικείμενο, θεωρείται ο πιο εύστοχος.

Πολύ γρήγορα για ένα νέο κράτος, αλλά και πολύ καθυστερημένα σε σχέση με τις ανταγωνιστικά της Γερμανίας κράτη της Ευρώπης το Β΄ Ράιχ άρχισε να ασχολείται επίσημα με μια περισσότερη συγκεκριμένη αποικιακή πολιτική, ανταποκρινόμενο στην πίεση ενός εσωτερικού κλίματος, που είχε δημιουργηθεί κάτω από την πίεση των κοινωνικών συνθηκών και την απήχηση μιας παγιωμένης εθνικιστικής ιδεολογίας.

Οι πρώτες κινήσεις της γερμανικής πολιτικής επί Bismarck ήταν διστακτικές, αφού και οι προθέσεις της δεν ήταν σαφείς. Με την πάροδο του χρόνου κάτω από την επιρροή μιας σειράς έντονων ομιλιών, άρθρων, δημοσιευμάτων, βιβλίων, δοκιμίων κ.α. διαμορφώθηκε η γερμανική ιμπεριαλιστική πολιτική η οποία επηρεασμένη, στην αφετηρία της, από την θεωρία περί «ζωτικού χώρου» («Lebensraum») εντάχθηκε πρώτα στο στάδιο της πιο εκλεπτυσμένης Παγκόσμιας Πολιτικής («WeltPolitik») που απαιτούσε για την Γερμανία μια «θέση στον ήλιο» (κατά την έκφραση του Γερμανού Υπουργού Εξωτερικών B.V.Bulow το 1897) της παγκόσμιας πολιτικής και αποικιοκρατικής σκηνής, στη συνέχεια δε, κατά το στάδιο της απόλυτης υπερτίμησης της, συνόδεψε μια φιλοπόλεμη στάση, που τελικά οδήγησε στην κατάρρευση της γερμανικής αποικιοκρατίας και του ίδιου του Β΄ Ράιχ.

2.Η κοινωνική κατάσταση: Στη χώρα είχε συντελεσθεί η μεγαλύτερη -συγκριτικά με όλα τα άλλα ευρωπαικά κράτη- βιομηχανική ανάπτυξη, με συνέπεια η Γερμανία να έχει καταστεί μέχρι το τέλος του 19ου ουσιαστικά η σημαντικότερη βιομηχανική δύναμη της γηραιάς ηπείρου. Ταυτόχρονα είχε επέλθει τεράστια αστικοποίηση της αγροτικής τάξης, αφού οι Γερμανοί αγρότες είχαν μετατραπεί σε βιομηχανικούς εργάτες που συγκεντρώνονταν στις μεγάλες πόλεις, των οποίων ο πληθυσμός διαρκώς πολλαπλασιαζόταν. Την ίδια ώρα συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση η ραγδαία πληθυσμιακή αύξηση της Γερμανίας.

Η εργατική τάξη ζούσε σε σκληρές συνθήκες αντιμετωπίζοντας προβλήματα στέγης, χαμηλών αμοιβών, υψηλών τιμών και περιορισμένης αγοραστικής δύναμης, ενώ οι κοινωνικές ανισότητες και η υπέρμετρη συγκέντρωση πλούτου συνεχώς αυξάνονταν, με αποτέλεσμα να διογκώνεται η δυσαρέσκεια των κατωτέρων στρωμάτων και να σημειώνεται μεγάλη άνοδος των σοσιαλιστών.

Από τη άλλη πλευρά η αριστοκρατική τάξη (με τους παραδοσιακούς γαιοκτήμονες) και η αλματωδώς εξελιχθείσα μέσα από την καπιταλιστική ανάπτυξη μεγαλοαστική τάξη (των βιομηχάνων, τραπεζιτών κλπ) είχαν μάθει πλέον να συμμαχούν σε μια είτε κοινή είτε αμοιβαία-ανταποδοτική υποστήριξη συμφερόντων τους σε πολιτικό (νομοθετικό ή διοικητικό) επίπεδο, αφού κυριαρχούσαν στον κρατικό μηχανισμό εξουσίας. Μέσα από συνεργασίες και γάμους μεταξύ των δύο αυτών τάξεων είχε σταδιακά δημιουργηθεί μια νέα ελίτ, προσαρμοσμένη στις ανάγκες μιας μεταβαλλόμενης κοινωνίας. Κοινό εχθρό τους και οι δύο προαναφερόμενες τάξεις θεωρούσαν τις σοσιαλιστικές ιδέες και διεκδικήσεις, το κόμμα που τις προήγαγε και τους οπαδούς του, οι οποίοι, κατά συντριπτική πλειοψηφία, ανήκαν στην εργατική τάξη. Μάλιστα προς το τέλος της δεκαετίας του 1870 (κυρίως το 1878) η συγκεκριμένη ταξική συμμαχία είχε καταφέρει να ψηφιστούν σκληρά περιοριστικά νομοθετικά μέτρα σε βάρος των σοσιαλιστών.

Η υπερπόντια αποικιακή πολιτική πρόσφερε ευκαιρία και διέξοδο για την αντιμετώπιση των υπαρχόντων εσωτερικών κοινωνικών προβλημάτων και την αποτροπή περαιτέρω επιδείνωσης τους.

Η αναγκαιότητα απόκτησης αποικιών, προς αποφυγή κοινωνικών συγκρούσεων, κρίσεων και ταραχών, εξελίξεων αναμενόμενων λόγω της πληθυσμιακής αύξησης και της αύξησης της φτώχειας, επισημάνθηκε έγκαιρα από τον «πατέρα» της θεωρίας του γερμανικού αποικισμού F.Fabri, που είχε προειδοποιήσει για την ύπαρξη μεγάλου κινδύνου γενικευμένης κοινωνικής εξέγερσης.

Παράλληλα η αποικιακή πολιτική εμφανιζόταν να αποτελεί λύση στο πρόβλημα του μεταναστευτικού γερμανικού ρεύματος ιδιαίτερα του πιο άξιου τμήματος του γερμανικού πληθυσμού, το οποίο θα μπορούσε πλέον να απασχοληθεί αποδοτικά στις γερμανικές αποικίες και να προσφέρει στην πατρίδα του, αντί να διοχετεύεται σε άλλες χώρες της Ευρώπης, όπου εργαζόταν κάτω από ξένα αφεντικά.

Η συγκεκριμένη ιμπεριαλιστική πολιτική υποστηρίχθηκε έντονα κυρίως από την μεγαλοαστική τάξη, που είδε σ’ αυτήν ένα μέσο τόσο για να χειραφετηθεί από την αριστοκρατική τάξη, αναλαμβάνοντας πλέον ηγετικό ρόλο, όσο και για να προστατευθεί από την απειλή της εργατικής τάξης.

Η παραδοσιακή αριστοκρατική τάξη δεν φαίνεται να πρωταγωνίστησε ιδιαίτερα, από πλευράς πρωτοβουλιών, στην εκστρατεία υποστήριξης της αποικιακής πολιτικής, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι διαφώνησε ή παρέλειψε να συμμετέσχε σε αυτήν. Άλλωστε οι Πρώσοι ευγενείς, ως εθνικιστές και μιλιταριστές, στη πλειοψηφία τους, δεν ήταν δυνατόν να αντιταχθούν στην γερμανική επέκταση.

Η μεσαία αστική τάξη, από την πλευρά της, συνηγόρησε θερμά υπέρ μιας επεκτατικής πολιτικής, ανεξάρτητα αν αυτό έγινε κάτω από ένα διαφορετικό σκεπτικό. Πολλοί άνθρωποι του πνεύματος συγγραφείς, ιστορικοί, καθηγητές πανεπιστημίων κλπ, δηλαδή πολίτες που έχαιραν εκτίμησης και κύρους άσκησαν σημαντική επιρροή με τα κείμενα και τις ομιλίες τους. Άλλοι από αυτούς ωθήθηκαν από φιλελεύθερες ιδέες και εκτιμήσεις και άλλοι από εθνικιστικές αντιλήψεις και ιδεαλιστικές καταβολές.

Στους υποστηρικτές της αποικιακής πολιτικής πρέπει να προστεθεί και ο τύπος, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου, έτσι κι αλλιώς, επηρεαζόταν, αν όχι ελεγχόταν, σε μεγάλο βαθμό από την μεγαλοαστική τάξη.

Το ρεύμα της αποικιακής πολιτικής ισχυροποιήθηκε μετά το 1890 και την ανεξαρτητοποίηση των εργατικών συνδικάτων.

Είναι λοιπόν σαφές ότι ο γερμανικός προηγμένος ιμπεριαλισμός είχε μεγάλη απήχηση στη πλειοψηφία της γερμανικής κοινωνίας και ευρεία υποστήριξη από αυτήν. Το γεγονός αυτό φέρνει στο νου την απήχηση που είχε αργότερα στον γερμανικό λαό ο φιλοπόλεμος και επεκτατικός ναζισμός, που έφερε τον Χίτλερ στην εξουσία με πολύ μεγάλη πλειοψηφία το 1933, μετά από στις εκλογές, γεγονός, που, πολλές φορές, σκόπιμα παρασιωπείται.

3.Η πνευματική διάσταση: Όπως έχει πει και ο T. Mann: «κάθε ιστορικό φαινόμενο, μικρό ή μεγάλο, είναι αδύνατο να γίνει καταληπτό χωρίς τις πνευματικές του προυποθέσεις».

Η πνευματική διάσταση του γερμανικού ιμπεριαλισμού στηριζόταν σε έντονα ιδεολογικά στοιχεία, που είχαν σαφή εθνικιστική προέλευση και επιρροή.

Η αποικιακή πολιτική χρησίμευσε ως μέσο εθνικής συσπείρωσης, εμπέδωσης εθνικής συνείδησης, παγίωσης της εθνικής ταυτότητας και ενδυνάμωσης του εθνικού φρονήματος. Με τον υπερπόντιο αποικισμό η Γερμανία χάραζε μια νέα εθνική πορεία με ελπιδοφόρες προοπτικές «που θα μπορούσε να λειτουργήσει «απελευθερωτικά» για τον λαό, όπως υποστήριζε ο Fabri. Άλλωστε κατά τους προπαγανδιστές της επεκτατικής πολιτικής όπως τον ιστορικό H. V. Treitschke: «οι μεγαλύτεροι αποικισμοί που έχει γνωρίσει η παγκόσμια ιστορία από τον καιρό των Ρωμαίων είχαν πραγματοποιηθεί από τους Γερμανούς».

Η διασύνδεση εθνικισμού και ιμπεριαλισμού είναι, βέβαια, γνωστή. Ο εθνικισμός αποτελεί τον καλύτερο αγωγό του ιμπεριαλισμού και ο τελευταίος την συνηθέστατη μετάλλαξη του πρώτου. Έτσι συνέβη και στην περίπτωση του Β΄ Ράιχ.

Μαζί με την επεκτατική πολιτική αναδύθηκαν όλες οι εμμονές και θεωρίες για το ιστορικό χρέος, την αποστολή και το πεπρωμένο της Γερμανίας για πραγματοποίηση των εθνικών ιδεωδών, που δεν περιορίζονταν μόνο στην «Εσπερία» («Abendland») και στην πρωτοκαθεδρία και ηγεμονία επί όλων των συγγενών γερμανικών λαών της, αλλά εκτείνονταν μέχρι την διακυβέρνηση και την πνευματική καθοδήγηση όλης της Ευρώπης, μέσα από ένα μυθοποιημένο ιστορικό παρελθόν, γεμάτο εθνικές αρετές*2.

Τα εθνικιστικά κηρύγματα, που επιθυμούσαν την γερμανική εξάπλωση, είχαν βρει γόνιμο έδαφος καλλιέργειας και ανάπτυξης σε προηγούμενα διδάγματα περί εθνικής υπεροχής των εθνικιστών ιδεαλιστών φιλοσόφων Arndt και Fichte*3, που θεωρούσαν πως τα πάντα (ηθική, δίκαιο, ιστορία, κράτος κλπ) πρέπει να ερμηνεύονται κάτω από το συγκεκριμένο ιδεαλιστικό πρίσμα.

Αλλά ακόμη και σε απόψεις των Hegel, Schopenhauer κ.α. βρέθηκαν στοιχεία που αξιοποιήθηκαν από τους οπαδούς του αποικισμού. Την αποικιστική πολιτική βοήθησαν επίσης πολύ οι θέσεις του οικονομολόγου καθηγητή Fr. List.

Γενικά την συγκεκριμένη εποχή το εθνικιστικό στοιχείο ήταν έντονο στην χώρα ακόμη και σε χώρους που συνήθως δεν προσφέρονται για προβολή εθνικιστικών αξιών όπως στον επιχειρηματικό.

Η εκτεταμένη συνεργασία κράτους και επιχειρήσεων στηριζόταν σε έντονα εθνικό υπόβαθρο με δεδομένη την συναίνεση των μερών, ενώ οι επιχειρήσεις κολοσσοί ( όπως Krupp, Siemens, Bayer κλπ) που υπήρχαν στην Γερμανία από τον 19ο αιώνα διατηρούσαν την «γερμανικότητα» τους, παραμένοντας οικογενειακές επιχειρήσεις (φαινόμενο που ονομάστηκε «οικογενειακός καπιταλισμός») ανταποκρινόμενες στα εθνικιστικά πρότυπα. Για τους υποστηρικτές του γερμανικού αποικισμού η διατήρηση των εθνικών χαρακτηριστικών των γερμανικών επιχειρήσεων αποτελούσε αναγκαία συμφωνημένη προυπόθεση.

Η ιδεολογική υποστήριξη της υπερπόντιας αποικιακής πολιτικής αυξήθηκε ακόμη περισσότερο μετά από την ίδρυση το 1885 της « Εταιρείας Γερμανικού Αποικισμού» («Gesellschaft fur Deutsche Kolonization») και το 1891 της Παγγερμανικής Ομοσπονδίας («All-Deutscher Verband») που αποτέλεσαν φορείς, οι οποίοι, κατά τρόπο διαρκή, σταθερό και συστηματικό προπαγάνδιζαν την μεγάλη σημασία της εθνικής επεκτατικής πολιτικής.

Δεν παραμελήθηκε βέβαια και η πολιτιστική διάσταση της αποικιακής πολιτικής. Ο ρόλος της γερμανικής κουλτούρας στην πολιτική αυτή υπήρξε σημαντικός. Ο αποικισμός εμφανίστηκε ως μια ανθρωπιστική, μορφωτική εκστρατεία με ιεραποστολικά χαρακτηριστικά, που θα διέδιδε ανώτερες πολιτισμικές, εκπαιδευτικές και ηθικές αξίες, συνυφασμένες με την γερμανική εθνικότητα. Έτσι ο γερμανικός ιμπεριαλισμός προβλήθηκε όχι ως «ιμπεριαλισμός ισχύος και συμφέροντος, αλλά ως ιμπεριαλισμός πνεύματος και αξίας»*4.

Η σημασία του υπερπόντιου γερμανικού αποικισμού υπερτιμήθηκε από τους εθνικιστές υποστηρικτές της συγκεκριμένης πολιτικής. Παρουσιάστηκε ως ένας παράγοντας τεράστιας κρισιμότητας. Σύμφωνα με την θεώρηση αυτή από την αποικιακή πολιτική θα κρινόταν το «μέλλον της εθνικής εργασίας»*5, η «συμμετοχή των λαών στην κυριαρχία του κόσμου»*6, ακόμη και η ίδια εθνική επιβίωση και η τύχη της Γερμανίας, αφού για την χώρα ο αποικισμός αποτελούσε «ζήτημα ζωής και θανάτου» και «ευκαιρία ανάδειξης της Γερμανίας σε παγκόσμια ηγετική δύναμη ή καταδίκης της σε αιώνια παρακμή»*7.

Βέβαια στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι την ίδια εποχή στη χώρα δεν υπήρχε μόνο το εθνικιστικό πνεύμα προσέγγισης-υποστήριξης του αποικισμού. Υπήρχε και το φιλελεύθερο πνεύμα το οποίο υποστήριζε την ίδια πολιτική («φιλελεύθερος ιμπεριαλισμός») από μια άλλη οπτική γωνία. Η φιλελεύθερη άποψη, βασικοί εκφραστές της οποίας ήταν ο κοινωνιολόγος M.Weber και ο πολιτικός F.Naumann, θεωρούσε την εξωτερική αποικιακή πολιτική ως πρόσφορη επιλογή και κατάλληλη οδό για εσωτερική φιλελευθεροποίηση του κράτους*8. Η εν λόγω άποψη έθετε ως βασική προυπόθεση την ενσωμάτωση στην συγκεκριμένη πολιτική της εργατικής τάξης ως υπεύθυνης πολιτικής δύναμης. Αργότερα, πάντως, ο Weber υποχρεώθηκε σε μια κριτική αναθεώρηση των προαναφερόμενων απόψεων του, αποδεχόμενος ουσιαστικά πως η ιμπεριαλιστική πολιτική δεν προσφερόταν για καθολική συμμετοχή των κατωτέρων κοινωνικών στρωμάτων.

Ο εθνικιστικός ιδεολογικός χαρακτήρας, που περιέβαλλε την επεκτατική γερμανική πολιτική, έφερε στο προσκήνιο, εκτός από την αντίληψη της εθνικής υπεροχής των Γερμανών, και την ομόκεντρη θεωρία περί φυλετικής ανωτερότητας τους, που είχε

ενισχυθεί ακόμη περισσότερο από τις επίκαιρες τότε θεωρίες του H.Chamberlain . Άλλωστε ρατσιστικές εκτιμήσεις και διαθέσεις σε βάρος ευρωπαίων (Σλάβων, Ρώσων, Πολωνών κλπ) δεν ήταν άγνωστες στους Γερμανούς. Η ρατσιστική ιδεολογία του τέλους του 19ου αιώνα βοήθησε στην νομιμοποίηση των γερμανικών ιμπεριαλιστικών κατακτήσεων*9*19.

Βέβαια οι ρατσιστικές αντιλήψεις, συμπεριφορές και πρακτικές, που συνόδεψαν την γερμανική αποικιακή πολιτική, συχνά καλύπτονταν κάτω από την επίκληση σκοπών και αναγκών επιστημονικής έρευνας σε κλάδους όπως η ανθρωπολογία, η βιολογία, η εθνολογία, η εγκληματολογία κ.α. Παράλληλα η θεωρία του «κοινωνικού δαρβινισμού» προβαλλόταν συχνά από τους Γερμανούς ως η επιστημονική αιτιολογία μιας φυσιολογικής επικράτησης των φυλετικά ισχυρότερων εθνών και λαών.

Αξίζει να σημειωθεί πως κατά την τριετία 1874-1876 Γερμανοί επιχειρηματίες (με πιο γνωστό τον C.Hagenbeck) είχαν οργανώσει έκθεση-επίδειξη ανθρώπων από την Σαμόα, την Νουβία του Σουδάν και άλλα μέρη του κόσμου σε ζωολογικούς κήπους («cases of human zoos») στο Αμβούργο, Βερολίνο και άλλες πόλεις της Γερμανίας, αλλά και της Ευρώπης.

Υπάρχουν επίσης στις αρχές του 20ου αιώνα δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις εκδήλωσης ρατσιστικής ιδεολογίας και συμπεριφοράς από Γερμανούς ιμπεριαλιστές. Η πρώτη ήταν το 1904 στη ΝΔ Αφρική με την γενοκτονία, που διέπραξαν Γερμανοί σε βάρος των εξεγερθέντων ντόπιων Hereros. Η δεύτερη ήταν το 1913 στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και αφορούσε σχέδια, εισηγήσεις, συστάσεις και ενθαρρύνσεις των Γερμανών συμβούλων των Οθωμανών, προκειμένου να προχωρήσουν οι τελευταίοι σε εθνοκάθαρση σε βάρος Ελλήνων, Αρμενίων κλπ πληθυσμών, που εμπόδιζαν την συγκρότηση ομοιογενούς κράτους με εσωτερική συνοχή.

4. Χαρακτηριστικά και αποτελέσματα: Ο γερμανικός ιμπεριαλισμός του Β΄ Ράιχ οφείλεται κυρίως σε εσωτερικά κοινωνικά αίτια*10. Μπορεί να στρεφόταν προς τα έξω, αλλά στην πραγματικότητα έβλεπε προς τα μέσα. Μολονότι έχει αποδειχθεί ότι ο ιμπεριαλισμός δεν πρέπει να θεωρείται μια μοιραία, αναγκαστική και αναπότρεπτη συνέπεια του καπιταλισμού στην περίπτωση του Β΄ Ράιχ η καπιταλιστική δομή της κοινωνίας αποτέλεσε καθοριστικότατο παράγοντα για την πραγματοποίηση του γερμανικού αποικισμού. Το αν σε ορισμένες περιπτώσεις συντέλεσαν ενδεχομένως στον συγκεκριμένο αποικισμό και διάφορες περιφερειακές εξελίξεις. που συνέβησαν στις ίδιες τις αποικίες, δεν αναιρεί την κυριαρχία των εσωτερικών κοινωνικών αιτίων.

Εκτός από τον ευδιάκριτα στομφώδη και δημαγωγικό χαρακτήρα του τον γερμανικό ιμπεριαλισμό διέκριναν και άλλα χαρακτηριστικά όπως:

α) Ο ελλιπής σχεδιασμός, οργάνωση και προετοιμασία. Στη πραγματικότητα δεν υπήρχε επαρκές μακρόπνοο και σαφές πλάνο για μια τέτοια πολιτική.

β) Οι εσφαλμένες και μη ρεαλιστικές εκτιμήσεις. Η πεποίθηση που προοδευτικά επικράτησε πως το μέλλον της Γερμανίας θα καθοριζόταν από την πρωταγωνιστική συμμετοχή της χώρας στον στίβο του υπερπόντιου παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού υπήρξε όχι απλώς ατυχής, αλλά και αφελής. Χαρακτηριστική επίσης ήταν η έλλειψη ρεαλιστικών εκτιμήσεων σχετικά με τις δυνατότητες της Γερμανίας, αλλά και των λοιπών ευρωπαικών κρατών και εν γένει σχετικά με την όλη παγκόσμια κατάσταση.

Το εθνικιστικό ιδεολογικό υπόβαθρο του γερμανικού επεκτατισμού χρησίμευσε στο να γίνει ο τελευταίος αποδεκτός στο εσωτερικό της χώρας με περιορισμένες επιφυλάξεις και αμφισβητήσεις ως προς την σκοπιμότητα και τα κίνητρα του. Με την πάροδο του χρόνου και ιδιαίτερα μετά την είσοδο του 20ου αιώνα ο ίδιος εθνικιστικός επεκτατισμός έγινε αχαλίνωτος και απέκτησε χαρακτηριστικά προάγγελου του ολοκληρωτικού καθεστώτος του Γ΄ Ράιχ*11.

Ο γερμανικός ιμπεριαλισμός δεν μπόρεσε να αποφέρει τα προσδοκώμενα οφέλη για την Γερμανία. Τα αρχικά γρήγορα και εντυπωσιακά αποτελέσματα του, που ξεκίνησαν γύρω στα έτη 1883-4, ήταν προσωρινά. Η έκβαση του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου (1918) στέρησε οριστικά από την Γερμανία τις υπερπόντιες αποικίες και έσβησε το όνειρο της γερμανικής αποικιοκρατίας.

Ο συνολικός απολογισμός του προηγμένου ιμπεριαλισμούμβεο να γτικμενομνικκι αλλιαπό για την γερμανική οικονομία και την κοινωνία, για όσο διάστημα κράτησε, ήταν κατώτερος των προσδοκώμενων. Έτσι κι αλλιώς, θα ήταν δύσκολο να συμβεί κάτι διαφορετικό και να υπάρξει κάποιο αξιόλογο θετικό πρόσημο, δεδομένων των δυσκολιών των αποικιοκρατικών προσπαθειών, αλλά και των ιδιαιτεροτήτων της γερμανικής περίπτωσης. Το γεγονός αυτό άλλωστε επιβεβαιώνεται από την συγκριτική αξιολόγηση αρκετών ιμπεριαλιστικών εγχειρημάτων άλλων χωρών, πιο μακροχρόνιων και πιο παραδοσιακών, που τελικά αποδείχθηκαν λιγότερο επικερδή απ’ όσο αρχικά εκτιμήθηκαν.

Η γερμανική ιμπεριαλιστική πολιτική του 19ου αιώνα θεωρείται μια από τις κύριες αιτίες της επακολουθήσασας πρώτης παγκόσμιας σύγκρουσης, καθώς οι παραδοσιακές αποικιακές δυνάμεις της Ευρώπης δεν ήταν διατεθειμένες να ανεχθούν την όψιμη, επιθετική και προκλητική γι αυτούς είσοδο της Γερμανίας στον παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό στίβο και την διαφαινόμενηαιν. πρωτεισβκ στοοησαν πολ αμφισβήτηση των πρωτείων τους. Ιδιαίτερα για τους Βρετανούς η διάθεση αμφισβήτησης των ναυτικών πρωτείων τους εκ μέρους της Γερμανίας, που έγινε φανερή από την εξαιρετική σημασία που απέδωσε το Β΄ Ράιχ στην δημιουργία πανίσχυρου στόλου, δεν ήταν δυνατό να μην προκαλέσει αντίδραση. Σημειωτέον πως η αναβάθμιση της σημασίας του γερμανικού στόλου συνδέθηκε καθαρά με την ανάγκη άσκησης της γερμανικής αποικιακής πολιτικής.

Δεν θα ήταν, λοιπόν, υπερβολή να υποστηριχθεί πως, από ένα σημείο και έπειτα, η όλη αποικιακή πολιτική της Γερμανίας σηματοδότησε μια περίοδο διαμόρφωσης και προετοιμασίας συνθηκών του καταστρεπτικού για την Γερμανία Μεγάλου Πολέμου, τον οποίο η ίδια η Γερμανία επιδίωξε, αναλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μερίδιο της ευθύνης.

Ελένη-Παρασκευή Μιχαηλίδου

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

*1. Η Γερμανία επεκτάθηκε σε Αφρική (κυρίως), Ασία και Ν. Ειρηνικό σε μια συνολική έκταση 2.000.000 τ.χλμ., όπου ζούσε ένας συνολικός πληθυσμός 14.000.000 κατοίκων.

*2. Σε διακήρυξη του C.Peters προέδρου της Εταιρείας Γερμανικού Αποικισμού το 1885 τονίζονται τα εξής: «πρέπει να αποδείξουμε ότι ο Γερμανικός λαός έχει κληρονομήσει εκτός από την παλαιά μεγαλοπρέπεια του Ράιχ και το παλαιό εθνικό πνεύμα των Γερμανών προγόνων του».

*3. Ο J.G. Fichte στο έργο του «Λόγοι προς το Γερμανικό έθνος» (1807-1808), υπερασπιζόμενος την γερμανική πρωτοκαθεδρία, αναφέρεται σε «θείο στοιχείο που μεταλαμπαδεύεται στον γερμανικό λαό και μέσω αυτού στην οικουμένη».

*4. Όπως έγραψε ο Γερμανός καθηγητής Συστηματικής Θεολογίας E.Troeltsch στην εφημερίδα Frankfurter Zeitung την 11/7/1915.

*5. Άποψη του Γερμανού Υπουργού Αποικιών Bernhard Dernburg, που εκφράστηκε σε ομιλία του τον Νοέμβριο του 1907.

*6.Όπως διακήρυξε ο Γερμανός ιστορικός H.V.Treitschke το 1890.

*7. Άποψη του Γερμανού στρατηγού και συγγραφέα F.Bernhardi, που διατυπώθηκε αργότερα και γραπτά, κατά κατηγορηματικό τρόπο, στο βιβλίο του «Η Γερμανία και ο επόμενος πόλεμος» Βερολίνο 1912.

*8. Αυτή ήταν η πεποίθηση του M.Weber, που εκφράστηκε στην εφημερίδα Munchener Allgemeine Zeitung το1897.

*9. Βλ. H. Arendt: «The origins of totalitarianism», New York 1951.

*10. Βλ. W. Mommsen «Imperial Germany 1867-1918: Politics, Culture and Society in an Authoritarian State», London 1995 και ιδίου «Ο Ιμπεριαλισμός», Πολύτροπο 2007.

*11. Χαρακτηριστικό είναι το βιβλίο του H.Class, προέδρου της Παγγερμανικής Ομοσπονδίας « Εάν ήμουν ο Αυτοκράτορας», που εκδόθηκε το 1912. Πρόκειται για ένα έργο με εξαιρετικά ακραίο εθνικιστικό περιεχόμενο, που ανενδοίαστα προτείνει την λήψη των πιο ανελεύθερων μέτρων (μέχρι και βίαιη ισόβια εξορία !) διωγμούς και στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων σε βάρος των αντιφρονούντων σοσιαλιστών και μειοψηφιών άλλων εθνοτήτων (Δανών, Πολωνών, Εβραίων) καθώς και την πλήρη υποταγή του τύπου στις επιθυμίες του καθεστώτος («θέλουμε τον τύπο να είναι της Γερμανίας και για την Γερμανία») κλπ. Στο ίδιο βιβλίο εξηγούνται επίσης ποιες πρέπει να είναι οι εν δυνάμει εδαφικές διεκδικήσεις και κατακτήσεις της Γερμανίας σε ένα επερχόμενο πόλεμο. Η Παγγερμανική Ομοσπονδία συνδέθηκε άρρηκτα και απόλυτα με τον γερμανικό αποικιακό επεκτατισμό.