Χρίστος Ζαφείρης: «Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών»

Ο Χρίστος Ζαφείρης δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Δημοσιογράφος, λογοτέχνης, ενεργός πολίτης, συγγραφέας πολλών βιβλίων και ακάματος ερευνητής της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο πιο σημαντικός «Θεσσαλονικογράφος» του καιρού μας. Μετά τη Θεσσαλονίκη των Οθωμανών και τη Θεσσαλονίκη

των Εβραίων, με το τελευταίο να έχει ήδη μεταφραστεί στα αγγλικά και τα γαλλικά, η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών έρχεται να καλύψει ένα κενό που αφορά την πιο χαρακτηριστική ίσως ιστορική περίοδο της πόλης, την υπερχιλιόχρονη περίοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τι είναι όμως αυτό που διαφοροποιεί το βιβλίο του Χρίστου Ζαφείρη από αντίστοιχους οδηγούς;

Τα περισσότερα σχετικά με το θέμα βιβλία παρέχουν πληροφορίες για τα μνημεία, την αρχιτεκτονική, τα ψηφιδωτά και τον ζωγραφικό τους διάκοσμο αποσπασματικά, χωρίς να τα εντάσσουν στα ιστορικά συγκείμενα μέσα από τα οποία αναδύθηκαν. Ο αναγνώστης βρίσκεται συνήθως αντιμέτωπος με δυσνόητους αρχαιολογικούς και αρχιτεκτονικούς όρους, με τους οποίους σαφώς δεν είναι εξοικειωμένος, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις λαμβάνει ελάχιστη πληροφόρηση για τη συναρπαστική, πολυκύμαντη και ταραχώδη ιστορία της μεσαιωνικής Θεσσαλονίκης.

Ο Χρίστος Ζαφείρης με τη Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών έρχεται να θεραπεύσει τα παραπάνω κενά και να προσφέρει ένα άρτιο και συγκροτημένο πανόραμα της βυζαντινής πόλης συνδυάζοντας την τέχνη με την ιστορία. Ως έμπειρος συγγραφέας, κατατάσσει το υλικό του βιβλίου του υποδειγματικά και καταφέρνει, μέσα σε μόλις 230 σελίδες, να προσφέρει στον αναγνώστη ολόκληρη την πορεία και την εξέλιξη της χριστιανικής μητρόπολης από την εποχή του Αποστόλου Παύλου μέχρι την άλωσή της από τους Οθωμανούς Τούρκους.

Ας γίνουμε όμως λίγο πιο συγκεκριμένοι, για να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίον ο συγγραφέας οργανώνει το έργο του. Μετά τις απαραίτητες ευχαριστίες, ο αναγνώστης εισάγεται στη σημασία της Θεσσαλονίκης ως μίας μητρόπολης του χριστιανισμού. Σημειώνεται εξαρχής το γεγονός ότι τα μνημεία της πόλης ανήκουν στον κατάλογο της UNESCO ως έργα παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς και τονίζεται ο χαρακτήρας της Θεσσαλονίκης ως ένα ανοιχτό βυζαντινό μουσείο. Ακολουθεί κατατοπιστικό χρονολόγιο, όπου σημειώνονται τα σημαντικότερα γεγονότα της βυζαντινής περιόδου. Θεωρώ εξαιρετικό το 3ο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται «Η Θεσσαλονίκη στην αυγή της νέας θρησκείας», όπου αναλύεται η πρώιμη ιστορία του χριστιανισμού στην πόλη, οι μάρτυρες και τα υλικά κατάλοιπα που μας κληροδότησαν οι πρώτοι χριστιανοί της Θεσσαλονίκης, άγνωστα όχι μόνο στους επισκέπτες αλλά και στους περισσότερους κάτοικους της πόλης.

Αμέσως μετά, μαθαίνουμε για τους πρώτους μεγάλους ναούς που χτίζονται στην πόλη και δεσπόζουν μέχρι σήμερα στο ιστορικό της κέντρο, όπως τη βασιλική του Αγίου Δημητρίου, την Αχειροποίητο και τη Μονή Λατόμου. Παράλληλα όμως γίνεται αναφορά στην παρουσία του Μεγάλου Κωνσταντίνου στη Θεσσαλονίκη, όπως και στη σφαγή του Ιπποδρόμου από τον Θεοδόσιο Α’. Στο κεφάλαιο για τους Σκοτεινούς Αιώνες του Βυζαντίου, συνδεόμαστε με τα γεγονότα της εικονομαχίας, τους καταστροφικούς σεισμούς που έπληξαν την πόλη και τις συνθήκες που διαμορφώθηκαν για την πολιτική, στρατιωτική, αλλά και καλλιτεχνική ακμή, την οποία θα γνωρίσει η Αυτοκρατορία κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο.

{jb_quote} Καταφέρνει αριστοτεχνικά να συνδυάσει την ιστορία, την αρχιτεκτονική και την τέχνη της βυζαντινής Θεσσαλονίκης.{/jb_quote}

«Θεσσαλονίκη μακάρων γη», τιτλοφορείται το κεφάλαιο που μας εισάγει στους μέσους βυζαντινούς χρόνους. Ο Κύριλλος και ο Μεθόδιος, ο λόγιος μητροπολίτης Ευστάθιος, οι αλώσεις της πόλης από τους Σαρακηνούς και τους Νορμανδούς, η Παναγία των Χαλκέων, τα ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας, είναι μερικά μόνο από τα θέματα που πραγματεύεται ο Χρίστος Ζαφείρης, πριν προχωρήσει στη «Χρυσή Εποχή των Παλαιολόγων», όπου με τρόπο ευσύνοπτο και ουσιαστικό αναλύονται τα εκπληκτικά μνημεία της Παλαιολόγειας Αναγέννησης, πραγματικά μαργαριτάρια στο στέμμα της βυζαντινής μητρόπολης που υπήρξε η Θεσσαλονίκη. Συνάμα ο αναγνώστης μαθαίνει για τους σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας και το Λατινικό Βασίλειο της Θεσσαλονίκης, την ανάκτησή της από τους Κομνηνοδουκάδες της Ηπείρου, την καταλανική απειλή, τους τρομερούς εμφυλίους πολέμους που συντέλεσαν στην αποσάθρωση της Αυτοκρατορίας, τις αυτοκράτειρες που διέμειναν στη Θεσσαλονίκη, τον Γρηγόριο Παλαμά και το Κίνημα των Ζηλωτών που συγκλόνισε την πόλη στα μέσα του 14ου αιώνα.

Ο Ζαφείρης καταφέρνει αριστοτεχνικά να συνδυάσει την ιστορία, την αρχιτεκτονική και την τέχνη της βυζαντινής Θεσσαλονίκης. Ως εξαιρετικός διαχειριστής του πλούσιου υλικού που έχει καταφέρει να δαμάσει, προσφέρει στον αναγνώστη πολλές και σημαντικές πληροφορίες, χωρίς όμως να τον κουράσει, επίτευγμα αξιοσημείωτο αν αναλογιστεί κανείς την πολυπλοκότητα που χαρακτηρίζει την υπό εξέταση περίοδο και τα μνημεία της. Επιπροσθέτως, στο κεφάλαιο σχετικά με τη βυζαντινή πολιτεία και κοινωνία, μαθαίνουμε για τους θεσμούς, την οικονομία, το εμπόριο, την εκκλησιαστική διοίκηση, τα μοναστήρια, τη βυζαντινή μουσική, όπως ακόμα και για τις γαστρονομικές προτιμήσεις των βυζαντινών. Στο τέλος, προσφέρει στον αναγνώστη συνοπτικούς οδηγούς για τα σύγχρονα μουσεία και ιδρύματα, τα οποία αναδεικνύουν το παρελθόν της μεσαιωνικής μητρόπολης, για να ακολουθήσει η πολύ βοηθητική ενοποίηση των θεματικών ενοτήτων κατά μνημείο, το εξαιρετικά χρήσιμο γλωσσάρι, όπου επεξηγούνται όροι που μπορεί να μην είναι γνωστοί σε όλους, βιβλιογραφικός κατάλογος για περαιτέρω εμβάθυνση, ευρετήριο και χάρτης της πόλης με τη θέση των μνημείων.

Αξίζει να αναφερθούν και μερικές επιπλέον καινοτομίες που έχει το εν λόγω έργο: Είναι πλήρως ενημερωμένο, καθώς εντάσσει και όλα τα νέα ευρήματα που έφεραν στο φως οι πρόσφατες ανασκαφές του μετρό. Εμπεριέχει νέες απόψεις που έχουν κατατεθεί στη βιβλιογραφία, όπως αυτές που σχετίζονται με το ζήτημα της Ροτόντας, καθώς και αυτό του Μανουήλ Πανσέληνου. Παίρνει τον αναγνώστη από το χέρι και τον βοηθά να κατανοήσει τι ήταν η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών από την αρχή μέχρι το τέλος, καθώς πραγματεύεται την ιστορία και την τέχνη της βυζαντινής πόλης ολιστικά και όχι αποσπασματικά.

Εκδοτικά, το βιβλίο είναι εξαιρετικά επιμελημένο και άρτιο. Έχει σχήμα μικρό και εύχρηστο, στην ίδια λογική με τα προαναφερθέντα έργα του Χρίστου Ζαφείρη, ώστε ο αναγνώστης να το έχει μαζί του κατά την περιήγηση στα μνημεία. Οι σελίδες είναι πλαστικοποιημένες και το χαρτί πολυτελείας, ενώ όλες οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το κείμενο είναι έγχρωμες και υψηλής ποιότητας. Πιστεύω πως η μετάφραση της Θεσσαλονίκης των Βυζαντινών και σε άλλες γλώσσες θα συμβάλει στην προβολή των βυζαντινών θησαυρών της πόλης σε ένα ευρύτερο κοινό, που αναζητά με έμφαση τα κατάλοιπα του Βυζαντίου, της τόσο παρεξηγημένης αυτής αυτοκρατορίας που δέσποσε στον χώρο της καθ’ ημάς ανατολής για πάνω από μία χιλιετία.

Κλείνοντας, θα ήθελα να κάνω και ένα προσωπικό σχόλιο ως βυζαντινολόγος, αλλά και ξεναγός, που επισκέπτεται πολύ τακτικά αυτά τα μνημεία μαζί με ομάδες ξένων και Ελλήνων περιηγητών. Μπορεί ο αναγνώστης που θα διαβάσει το βιβλίο του Χρίστου Ζαφείρη να επισκεφθεί τους ναούς που περιγράφονται σε αυτό; Η απάντηση είναι μάλλον όχι! Εκτός από ελάχιστα βυζαντινά μνημεία που είναι συνήθως ανοιχτά, τα περισσότερα κλείνουν λίγο μετά τη λειτουργία και ανοίγουν πάλι για τον εσπερινό το απόγευμα, για να ξανακλείσουν αμέσως μετά το πέρας του. Μου είναι οικείο και καθημερινό το θέαμα να βλέπω ομάδες ξένων, κυρίως, επισκεπτών με χάρτες ή κινητά στα χέρια να στέκονται απορημένοι έξω από τις κλειστές πόρτες των βυζαντινών εκκλησιών, διερωτώμενοι για το πώς και το πότε θα μπορούσαν να επισκεφθούν αυτά τα μνημεία UNESCO, τα οποία προβάλλονται συνεχώς στις διαφημιστικές καμπάνιες του Δήμου και της Περιφέρειας, αλλά είναι μονίμως κλειστά. Για να μην υπάρξει κανενός είδους παρεξήγηση, εννοείται ότι τα βυζαντινά μνημεία είναι πρώτα από όλα εκκλησίες και σαφώς θα πρέπει να συνεχίσουν να λειτουργούν ως τέτοιες. Όμως, μετά την πρωινή λειτουργία και μέχρι τον εσπερινό, δηλαδή περίπου δέκα το πρωί με πέντε το απόγευμα, τα μνημεία θα πρέπει να μένουν ανοιχτά για τους χιλιάδες επισκέπτες και κατοίκους της πόλης που επιθυμούν να τα γνωρίσουν καλύτερα και να συνδεθούν με το πλούσιο βυζαντινό παρελθόν τους. Ας ελπίσουμε ότι το εξαιρετικό έργο του Χρίστου Ζαφείρη θα συντελέσει προς μια τέτοια κατεύθυνση, εξάπτοντας το ενδιαφέρον ενός ακόμα ευρύτερου κοινού, που μετά την ανάγνωση του βιβλίου θα θελήσει να επισκεφθεί τα υπό συζήτηση μνημεία.

[Ο Τάσος Παπαδόπουλος είναι αρχαιολόγος-ξεναγός.]

Η Θεσσαλονίκη των Βυζαντινών
Ιστορία – Κοινωνία – Μνημεία – Μουσεία Θεσσαλονίκης. Ιστορικός και περιηγητικός οδηγός
Χρίστος Ζαφείρης
Επίκεντρο
σ. 240
ISBN: 978-618-204-301-1
Τιμή: 18,00€