Σάββας Πατσαλίδης: «Κωμωδίας εγκώμιον»

Η κωμωδία είναι το «διαφεύγον χέλι» του λογοτεχνικού κανόνα.

Ο Σάββας Πατσαλίδης είναι ομότιμος καθηγητής Θεατρολογίας στο Τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Δίδαξε στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, στη Δραματική Σχολή του ΚΘΒΕ, σε πολλά αντικείμενα της ειδικότητάς του. Έλαβε μέρος σε διεθνή θεατρολογικά συνέδρια και συνεργάστηκε με πολλά ελληνικά και ξένα περιοδικά.

Στο εκτενές και επιβλητικό σε όγκο και περιεχόμενο βιβλίο του Κωμωδίας εγκώμιον: Η σοβαρότητα του γέλιου θα αναπτύξει την άποψή του σε έξι κεφάλαια. Επιλεγόμενα, Παραρτήματα, Βιβλιογραφία, Ευρετήρια, ολοκληρώνουν το πόνημα.

Ο συγγραφέας αναλαμβάνει να γράψει, έπειτα από 35 χρόνια διδασκαλίας στο Θέατρο, ένα βιβλίο όπου θα μιλήσει για την κωμωδία και θα αναδείξει τη σοβαρότητα του θέματος, ανατρέχοντας στην αρχαιότητα αλλά και στη σύγχρονη παραγωγή, ελληνική και ξένη. Όλο το καταγεγραμμένο θέατρο θα του προσφέρει τα στοιχεία για να επιχειρηματολογήσει υπέρ του γέλιου, αντιδρώντας σε πολλούς Ρωμαίους και χριστιανούς συγγραφείς οι οποίοι συμβούλευαν να μη γελάμε και ότι «τους κωμικούς τούς περιμένει αιώνια καταδίκη… το θέατρο είναι ο χώρος της ειδωλολατρίας και της κακίας, γιατί επιτρέπει σε άνδρες να ντύνονται γυναίκες». (Σημειωτέον ότι τον ερχόμενο Φεβρουάριο κλείνουν επτά χρόνια από τον θάνατο του Ουμπέρτο Έκο, του οποίου το δημοφιλέστατο Όνομα του Ρόδου είχε θέμα το χαμένο βιβλίο του Αριστοτέλη για την κωμωδία, με τον φανατικό Χόρχε εναντίον του γέλιου.) Παρά τις άπειρες αρνητικές θέσεις, γράφει ο Πατσαλίδης, υπάρχουν και οι εξαιρέσεις. Ο Λίβιος Ανδρόνικος υποστήριξε ότι «η κωμωδία είναι ο καθρέφτης της καθημερινότητας». Ο γραμματικός Ευάνθιος –Defibula– απηχεί τον Αριστοτέλη για την ευεργετική φύση της κωμωδίας. Ο Έρασμος έγραψε το Μωρίας εγκώμιον και άλλοι άλλα. Ο Πλάτων, όμως, ήταν υπέρ της λογοκρισίας στο βροντερό γέλιο.

Κατ’ αρχάς, τι είναι το γέλιο; Έκφραση χαράς και ευχαρίστησης, αντίδραση σε κάτι αστείο; Υπάρχουν επιστημονικές ιατρικές ερμηνείες για την αιτία του. Το βέβαιο είναι πως οι άνθρωποι που γελούν είναι πιο χαρούμενοι, πιο θελκτικοί στους άλλους, πιο ανθεκτικοί στον γάμο τους. Το γέλιο είναι ανακούφιση στις συμφορές. Όμως για την Εκκλησία τα πράγματα είναι αλλιώς. Η Παναγία στις εικόνες της δεν γελά, ο Ιησούς επίσης, αλλά η φράση του «συ ει Πέτρος και επί ταύτης της πέτρας οικοδομήσω μου την εκκλησία» είναι ένα λογοπαίγνιο με χιούμορ.

Στα Θρησκευτικά, ο Θεός ανακάλυψε την αγάπη και τον θυμό, ο Σατανάς το γέλιο και ο συγγραφέας έχει γεμάτο τον σάκο του με επιχειρήματα για να ανατρέψει τους αρνητές του γέλιου. Το θέατρο σαν καθρέφτης της αληθινής ζωής έχει όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες που του χρειάζονται για να αποδείξει πως ό,τι φαίνεται δεν είναι όπως φαίνεται. Η Έντα Γκάμπλερ, η Δεσποινίς Τζούλια, ο Βασιλιάς Λιρ, ο Θείος Βάνιας, η Μπλανς Ντιμπουά –και ο κατάλογος δεν τελειώνει εδώ– είναι αστεία ή τραγικά πρόσωπα, τα οποία βιώνουν «δράματα αγωνίας, ανεπίδοτων υποσχέσεων, διανθισμένα με γέλιο και ενίοτε με χάχανα». Και στεκόμαστε με ιδιαίτερη προσοχή στη φράση: «Μια μεταμοντέρνα/μεταδραματική Θεία Κωμωδία, όπου γελάμε με σκεπτικισμό, όχι όμως με ανεξήγητη απελπισία. Αισθανόμαστε ότι συμμετέχουμε, ότι μας αφορά».

{jb_quote}Ο Αριστοτέλης είπε ότι η γνώση οδηγεί στην τραγωδία και η άγνοια στην κωμωδία. Ο Μπρεχτ είπε το ακριβώς αντίθετο. Ποιος έχει δίκιο;{/jb_quote}

Όσον αφορά το σώμα. Ο Γιάσπερς στο μότο μάς εφιστά την προσοχή: «Με το πτώμα μου κάνετε ό,τι θέλετε, μόνο μην μπερδέψετε το πτώμα μου μ’ εμένα». Εύκολα ο νους ξεγλιστράει στον Θεσσαλονικιό ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη, ο οποίος στο «Επιτύμβιο» βεβαιώνει τον θανόντα: Α, ρε Λαυρέντη […] Εγώ μια ολόκληρη ζωή μες στη σιωπή θα την εξαγοράσω/ πολύ ακριβά κι όχι με τίμημα το θλιβερό σου το σαρκίο. Να λοιπόν που συμπίπτουν με τον τρόπο τους ο Γερμανός φιλόσοφος και ο Έλληνας ποιητής. Το σώμα –το πτώμα– αν και πολλές φορές έχει άγρια βεβηλωθεί, δεν είναι αυτό που φταίει. Και το θέμα θα μας πήγαινε πολύ μακριά, αλλά εδώ μας ενδιαφέρει το σώμα στο θέατρο.

Ο Πατσαλίδης μάς λέει πως η Εκκλησία το θεωρεί αμαρτία, η επιστήμη μηχανή, η διαφήμιση μπίζνες. Οι αρχαίοι Έλληνες πάντως το φρόντιζαν και οι νέοι το ύμνησαν. Ο Γιώργος Σεφέρης εναγωνίως ρωτά: «Κορμί πλούσιο καράβι μου, πού ταξιδεύεις;»

Ο συγγραφέας θα μας απαριθμήσει απόψεις. Το σώμα είναι η αποθήκη της σκέψης, το κέλυφος της ψυχής, ο κουβαλητής του μυαλού, το αγκυροβόλιο των επιθυμιών και πολλά άλλα, αλλά κανένα δεν δίνει τη σωστή και μία απάντηση. Το σώμα μιλάει με τον δικό του τρόπο. Ο Τσάρλι Τσάπλιν π.χ. είναι σώμα που προκαλεί γέλιο, που αναγκάζει τον κριτικό και τον θεατή να αποδεχτούν ό,τι είναι έξω από το «επίσημο κοινωνικό συμβόλαιο». Θα έλεγα πως συχνά φαίνεται το χιούμορ που έχει μια φράση, αλλά ο θεατής που ξέρει να βλέπει, διακρίνει την γκριμάτσα του πόνου και της δυστυχίας πίσω από το γέλιο. Όπως μας λέει ο συγγραφέας: «Οι ειδικοί δεν έχουν συνηθίσει να συνδέουν την κωμωδία με την εσωτερικότητα και το βάθος. Συνήθως γλιστρούν επάνω σε καλά στρωμένες γελαστικές επιφάνειες, χωρίς να αναζητούν κάτι από κάτω, και τούτο γιατί ο κόσμος που περιμένει τις κριτικές τους εκτιμήσεις έχει μάθει ότι οι μόνες αλήθειες… είναι οι φοβερές αλήθειες».

Από αυτές τις αλήθειες ας κρατήσουμε ότι σε μια αίθουσα διδασκαλίας το παιδί αποκτά τη γνώση, αλλά στο διάλειμμα χαίρεται και διασκεδάζει, παίζει και γελάει, πετάει τη μάσκα της σοβαροφάνειας που του επιβάλλει η τακτοποιημένη κοινωνία, το σχολείο, η Εκκλησία, το σπίτι. Η καλή κωμωδία, σαν την αυλή του σχολείου, «λειτουργεί σαν μια […] αγκαλιά […] απέναντι σε έναν κόσμο απειλητικό».

Ο Αριστοτέλης είπε ότι η γνώση οδηγεί στην τραγωδία και η άγνοια στην κωμωδία. Ο Μπρεχτ είπε το ακριβώς αντίθετο. Ποιος έχει δίκιο; Ο Δάντης ονόμασε το έργο του Θεία Κωμωδία, ο Μπαλζάκ το δικό του Ανθρώπινη Κωμωδία. Ποια είναι η αλήθεια; Όλα.

Ο Σάββας Πατσαλίδης τελειώνει με τη φράση ενός διώκτη των Ναζί: «Το χιούμορ είναι το όπλο των άοπλων ανθρώπων». Η φράση αυτή με βάζει να σκεφτώ τον Ρομπέρτο Μπενίνι και την ταινία του Η ζωή είναι ωραία, όπου ένας τραγικός άνθρωπος κάνει χίλια κωμικά πράγματα μέσα σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης για να σώσει τουλάχιστον το παιδί του και να στείλει μήνυμα αγάπης στη γυναίκα του. Γέλιο δι’ ελέου και φόβου.

Θερμά συγχαρητήρια για το επίπονο έργο, πλατύ, βαθύ, επιστημονικά, καλλιτεχνικά και γοητευτικά τεκμηριωμένο.

Κωμωδίας εγκώμιον
Η σοβαρότητα του γέλιου
Σάββας Πατσαλίδης
University Studio Press
σ. 520
ISBN: 978-960-12-2579-1
Τιμή: 40,00€