Θωμάς Μαστακούρης

Αν και οι μεταφράσεις των βιβλίων που έχω κάνει τα τελευταία 33 χρόνια ξεπερνούν πια τις 250, νομίζω ότι ποτέ δεν αισθάνθηκα μεγαλύτερο δέος απέναντι σε μετάφραση που είχα αναλάβει να φέρω σε πέρας, απ’ ό,τι απέναντι στη μετάφραση μιας μετάφρασης. Κι αυτό, γιατί το αρχικό κείμενο αφορούσε τον Μπέογουλφ, το σημαντικότερο διασωθέν έπος της αγγλοσαξονικής παράδοσης, και η συγκεκριμένη πεζή μετάφρασή του στα αγγλικά είχε γίνει

από τον διασημότερο ίσως συγγραφέα της λογοτεχνίας του φανταστικού, τον Τζον Ρόναλντ Ρόιελ Τόλκιν, τον συγγραφέα του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών και του Χόμπιτ, έναν άνθρωπο το όνομα του οποίου, παρότι δεν μας χωρίζει παρά μόνο μισός αιώνας από τον θάνατό του, έχει μετατραπεί σε πραγματικό θρύλο για εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο και για πολλές χιλιάδες αναγνώστες εδώ στην Ελλάδα.

Γνώρισα τον Μπέογουλφ πριν από σαράντα χρόνια ως νεαρός φοιτητής, όταν διάβασα πρώτη φορά το έπος στην πεζή μετάφραση του Ντέιβιντ Ράιτ, κι από τότε έπεσαν στα χέρια μου αρκετές μεταφράσεις του, πεζές αλλά και έμμετρες. Αυτό που με γοήτευε ανέκαθεν στο έπος δεν είναι μόνο οι μάχες του Μπέογουλφ με τα τέρατα, αλλά και ο κόσμος που κρύβεται πίσω από αυτές, ένας κόσμος για τον οποίο ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε σήμερα, μολονότι έπαιξε τεράστιο ρόλο στη διαμόρφωση του δυτικοευρωπαϊκού, και κατ’ επέκταση του παγκόσμιου πολιτισμού, μέχρι τις μέρες μας.

Ο Μπέογουλφ δεν έχει, ασφαλώς, τη διεθνή αναγνωρισιμότητα των ομηρικών επών ή των θρύλων του βασιλιά Αρθούρου, όμως δεν παύει να αποτελεί την «Ιλιάδα» (ή, ίσως, την «Οδύσσεια») των Άγγλων, ένα έπος που τους θυμίζει την πορεία της φυλής και της γλώσσας τους μέσα στον χρόνο. Το χρονικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίζεται η ιστορία είναι ο 6ος αιώνας μ.Χ. (ή, καλύτερα, μια φανταστική εκδοχή του, στην οποία τα τέρατα του αρχέγονου χάους συνεχίζουν να ζουν), μια εποχή κατά την οποία ένα μέρος της Βόρειας Ευρώπης είχε εκχριστιανιστεί, αλλά ένα άλλο παρέμενε πιστό στη λατρεία των αρχαίων θεών. Στη Δανία, βασιλιάς είναι ο Χρόθγκαρ. Είναι γέρος για την εποχή του (κάπου 60 ή 65 ετών), αλλά έχει γιους που είναι ακόμα ανήλικοι. Τον βασιλιά και το ανάκτορό του βασανίζει ένας τρομερός δαίμονας, που επισκέπτεται τις νύχτες την αίθουσα των συμποσίων του και καταβροχθίζει όποιον βρίσκει εκεί (σας θυμίζω ότι η αίθουσα των συμποσίων, όπως ίσχυε και στην ομηρική εποχή, ήταν και μέρος για ύπνο πολλών, φιλοξενούμενων και μη). Ο δαίμονας μοιάζει ανίκητος, αλλά την κατάσταση θα επιχειρήσει να αλλάξει ένας νεαρός Σουηδός ήρωας, που ονειρεύεται να αποκτήσει δόξα και τιμές νικώντας το τρομερό τέρας. Εδώ ανοίγει η αυλαία για μια ιστορία που, όπως όλα τα έπη που σέβονται τον εαυτό τους, έχει εγκιβωτισμένες άλλες ιστορίες μέσα της, πολλές από αυτές ομιχλώδεις, αφού το ακροατήριο του ποιητή μπορούσε εύκολα να τις αναγνωρίσει, αλλά εμείς όχι. Εντούτοις, αυτό δεν κάνει το ανάγνωσμα λιγότερο συναρπαστικό – ίσως, μάλιστα, το κάνει περισσότερο. Σε κάθε περίπτωση, ο αναγνώστης θα ανακαλύψει μέσα στον Μπέογουλφ τις πάμπολλες επιρροές που πέρασαν στα πασίγνωστα έργα του Τόλκιν και θα συνειδητοποιήσει ποια ήταν τα αρχέτυπα του Μπίλμπο, του βασιλιά Θέοντεν, του Γκρίμα του Σκουληκόγλωσσου, του Σμάουγκ του Νοσφιστή.

{jb_quote}Αυτό που με γοήτευε ανέκαθεν στο έπος δεν είναι μόνο οι μάχες του Μπέογουλφ με τα τέρατα, αλλά και ο κόσμος που κρύβεται πίσω από αυτές, ένας κόσμος για τον οποίο ελάχιστα πράγματα γνωρίζουμε σήμερα.{/jb_quote}

Έχω κάνει κάθε προσπάθεια να κρατήσω ανέγγιχτο το πνεύμα της μετάφρασης του καθηγητή, αλλά ταυτόχρονα είχα πάντα κατά νου να μπορεί το κείμενο να διαβαστεί εύκολα από τον Έλληνα αναγνώστη. Έχω προσθέσει έναν μεγάλο αριθμό δικών μου σημειώσεων, όπου θεωρούσα ότι αυτές θα βοηθούσαν τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα όχι μόνο σημεία της ιστορίας, αλλά και ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα.

Η τελευταία φάση της έκδοσης, λίγο πριν από το τυπογραφείο, ήταν ένας πραγματικός εφιάλτης, αφού η κάθε σελίδα έπρεπε να συμφωνεί με τις παραπομπές σε αριθμούς γραμμών του αρχικού κειμένου του Τόλκιν, που με τη σειρά τους έπρεπε να μετατραπούν σε αριθμούς γραμμών της ελληνικής μετάφρασης, με ταυτόχρονη αναφορά στους αριθμούς των στίχων του αρχικού ποιήματος. Η διόρθωση μιας λέξης, ακόμα και μιας τελείας, δημιουργούσε πολλές φορές την ανάγκη για την αλλαγή της σελιδοποίησης κυριολεκτικά ολόκληρου του βιβλίου. Όμως όλοι οι συνεργάτες των Εκδόσεων Αίολος δούλεψαν μαζί μου με άπειρη υπομονή, ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να πάρει στα χέρια του μια κομψότατη έκδοση.

Το βιβλίο είναι μια μοναδική ευκαιρία όχι μόνο για να γνωρίσει το ελληνικό κοινό τον καθηγητή Τόλκιν, και να μάθει με ποιον τρόπο έκανε τις πανεπιστημιακές του παραδόσεις προς τους φοιτητές του πάνω στη δύσκολη και ξεχασμένη γλώσσα των προγόνων τους, αλλά και να γνωρίσει το ίδιο το έπος του Μπέογουλφ, ένα από τα λίγα παράθυρα που έχουν απομείνει ανοιχτά προς έναν ξεχασμένο κόσμο του παρελθόντος, τότε που δεν υπήρχαν μεγαλύτερες αρετές από το να είσαι γενναίος, να τηρείς τον λόγο σου, να αψηφάς τον θάνατο και να φέρεσαι γενναιόδωρα σε όσους προσβλέπουν σ’ εσένα. Να είσαι, δηλαδή, ένας πραγματικός Άρχοντας των Δαχτυλιδιών.

Μπέογουλφ
Τζ. Ρ.Ρ. Τόλκιν (μετάφραση – σχόλια)
Επιμέλεια: Κρίστοφερ Τόλκιν
Μετάφραση – Απόδοση – Σχόλια: Θωμάς Μαστακούρης
Αίολος
440 σελ.
ISBN 978-960-5213-25-1
Τιμή €24,91