«Ζωρζ Σαρή Νινέτ (1993) και Νίκου Θέμελη Ανατροπή (2000): Η συνάντηση των μυθιστορημάτων στην Οδησσό» της Ελπινίκης Νικολουδάκη-Σουρή

«Ζωρζ Σαρή Νινέτ (1993) και Νίκου Θέμελη Ανατροπή (2000): Η συνάντηση των μυθιστορημάτων στην Οδησσό»

της Ελπινίκης Νικολουδάκη-Σουρή

Προλεγόμενα: το λογοτεχνικό κείμενο αρωγός ανάπλασης του παρελθόντος

Η Οδησσός και η Μαριούπολη ήταν πάντοτε πόλεις παρούσες στο πρόγραμμα «Παιδεία Ομογενών» του Πανεπιστημίου Κρήτης, με τα παιδιά, το διδακτικό προσωπικό, τις θεατρικές παραστάσεις, τα μπαλέτα

τους. Το 2005, στα μαθήματα ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού, πρωτοδιδάξαμε αποσπάσματα από τη Νινέτ της Ζωρζ Σαρή. Απολαύσαμε το χιούμορ και τα καμώματα της Νινέτ, τις οικογενειακές σκηνές, τον περίπατο των παιδιών στο ιστορικό κέντρο της πόλης, συνδυασμένες με αφηγήσεις των φιλοξενουμένων μας. «Ένα βιβλίο πατρίδα» μας είπε η δασκάλα των παιδιών! Κι όταν είχαμε μπει στις σελίδες όπου η πόλη και ο ελληνισμός βίωσαν την έκρυθμη κατάσταση της Ρωσικής Επανάστασης και τον διωγμό από τους «μπολσεβίκους», οι συνοδοί πρόσθεσαν με ψυχραιμία αφηγήσεις συγγενών που επαλήθευαν τις ρεαλιστικές σελίδες της Νινέτ της Ζωρζ Σαρή και της Ανατροπής του Νίκου Θέμελη. Γιατί και στα δύο μυθιστορήματα, χωρίς να καταγγέλλεται η Ρωσική Επανάσταση, παραμένει το ερώτημα πώς τα θεωρητικά κείμενα που υπερασπίζονται τα δικαιώματα των ανθρώπων είναι δυνατόν να καταλήγουν σε απάνθρωπες εφαρμογές. Στη σύντομη πρόταση ανάγνωσης που ακολουθεί, διερευνούμε την Οδησσό ως κειμενική οντότητα, λαμβάνοντας υπόψη την ιστορική εξέλιξη της πόλης, μέσα στην οποία διαμορφώνεται η ελληνική παροικία, της οποίας γίνονται μέλη οι οικογένειες που πρωταγωνιστούν στα παραπάνω μυθιστορήματα.

Μπορεί η Οδησσός να γίνεται πατρίδα και ο γενέθλιος τόπος να αποξεχνιέται; Οι απαντήσεις στη Νινέτ και στην Ανατροπή

Η ανελλιπής παρουσία του ελληνικού στοιχείου στο διάβα χιλιετηρίδων συνέβαλε στην εξέλιξη των ελληνικών κοινοτήτων από τους Νεότερους Χρόνους κ. εξ. στη Νότια Ουκρανία. Από τον 17ο αιώνα, οι Έλληνες απέκτησαν σημαντικά προνόμια. Δυστυχώς, η Ρωσική Επανάσταση ανέτρεψε την ακμή. Οι επιπτώσεις αυτής της ανατροπής αναβιώνουν στα μυθιστορήματα Ανατροπή και Νινέτ.

Αλήθεια, μήπως χρειάζεται να δούμε αυτά τα μυθιστορήματα εντός των ιστορικών συμφραζομένων της Οδησσού, της νέας πατρίδας, συγκρίνοντάς τη με τον τόπο καταγωγής; Να μάθουμε τι μεταφέρουν τα πρόσωπα από το παρελθόν το δικό τους και του γενέθλιου τόπου τους, όταν φτάνουν σε αυτήν στη νέα πόλη; Τι αντιμετωπίζουν, πώς προσαρμόζονται, πώς προοδεύουν, ποιες είναι οι προσδοκίες που έχουν ή πραγματοποιούν, γιατί διώκονται, πότε και πώς φεύγουν και πού καταλήγουν; Γιατί όσα επισημαίνονται ως αξίες και στα δυο έργα σχετίζονται με τις ανθρώπινες αντοχές. Εδώ καλλιεργείται και καθιερώνεται η ταυτότητα του διαφορετικού ομογενούς πρόσφυγα που η παιδεία, η ανάμνηση της λαμπρής προσφοράς της Οδησσού, οι ποικίλες συναντήσεις και οι απροσδόκητες ανατροπές εμπνέουν την αξιοπρέπεια μέσα στη ζωή, όπου το πιο σίγουρο από οτιδήποτε άλλο είναι του «κύκλου τα γυρίσματα»· και πρέπει να είμαστε έτοιμοι… Αρκεί να σκεφτούμε ότι οι κορυφαίες μορφές, η Έμμα της Νινέτ και η Ελένη στην Ανατροπή φτάνουν στην Οδησσό από την Κωνσταντινούπολη η πρώτη, από την Ελλάδα η δεύτερη, όμως διαμορφωμένες ήδη. Είναι ενήλικες, ερωτευμένες γυναίκες, μεγαλωμένες όμως σε δυστοπικά περιβάλλοντα τα οποία υπερβαίνουν, θυμούνται σε αυτή την ευλογημένη πόλη αλλά τα ξεπερνούν καλλιεργώντας τα πνευματικά τους ενδιαφέροντα. Η Σενεγάλη, πατρίδα της πρώτης, είναι γεμάτη ενοχλητικά καβουράκια, η υγρασία και η ζέστη εμποδίζουν κάθε δραστηριότητα και η Σιάτιστα, τόπος καταγωγής της δεύτερης, ή η Θεσσαλονίκη, πόλη-πέρασμα και προσωρινής διαμονής, μέσα στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία, περιορίζουν την ελευθερία της. Ας δούμε πώς συμπίπτουν οι εντυπώσεις των δύο ηρωίδων σε στιγμές που έχουν πλέον την άνεση χρόνου, πλούτου και προσαρμογής ώστε να αποτιμήσουν τη βιωματική τους σχέση με την Οδησσό σαν μια πόλη που τους χαρίστηκε.

Το 1885 τα κεντρικά πρόσωπα στην Ανατροπή, ο Θωμάς και η Ελένη, εγκαθίστανται στην Οδησσό. Έξι χρόνια αργότερα, το παρατεταμένο καλοκαίρι του Σεπτεμβρίου 1891,[1] η ηρωίδα, Οδεσσήτισσα πλέον, περιπατεί μαζί με τα παιδιά της «στο δρόμο που δέσποζε στην πρόσοψη της Οδησσού πάνω στο φρύδι της απότομης πλαγιάς» (Θέμελης, 2000:231) και «ξεναγεί» τον Ευάγγελο, τον πρωτότοκό τους στα τοπία της πόλης, αναστοχαζόμενη την πολυδιάσταστη δωρεά ενός κόσμου «αλλιώτικου, καινούριου, συναρπαστικού με όλα τα κάλλη της Ευρώπης, με όπερα και φιλαρμονική, με δρόμους πλατείς […] αλλά και με βιβλιοθήκη και πανεπιστήμιο (ό.π.:233). Σκέφτεται η Ελένη: «Μια πόλη γεμάτη Ρώσους, Ουκρανούς, Πολωνούς, Εβραίους και Γερμανούς, μα και Γραικούς που είχαν βουλεβάρτο και πλατεία με το όνομά τους, καμάρι η Ελληνεμπορική Σχολή και το Ροδοκανάκειο και ύψιστο σύμβολο του χριστιανισμού η Αγία Τριάδα. Μια πόλη πλούσια, να φαίνονται τα ρούβλια, να ηχούνε τα καπίκια. Μια πολιτεία χαμογελαστή, ειρηνική, λεύτερη απ’ το ζυγό του Τούρκου» (ό.π.).

Μήπως και ο Σωκράτης Σαρηβαξεβάνης στη Νινέτ δεν αποφασίζει να πάρει την Έμμα και τη νεογέννητη Νινέτ, να φύγει από την Κωνσταντινούπολη; Ακόμη κι όταν βρίσκεται στο πλοίο για την Οδησσό οι μιναρέδες εκπέμπουν απειλή, ενώ η Αγια-Σοφιά καθηλώνει τον πιστό με την τρυφερότητά της: «Μέσα από τα δάκρυά του είδε τους μιναρέδες, που με τις αιχμές τους απειλούσαν τον ασυννέφιαστο ουρανό. Άφηνε την Αγια-Σοφιά με τις τρυφερές καμπύλες της» (Σαρή, 1993:13). Αλλά και η Έμμα κλιμακώνει, με δόση χαριτωμένης ειρωνείας για τον αναγνώστη, τις εντυπώσεις της για την Οδησσό. «Δεν πρόλαβε να γνωρίσει τον τόπο (ενν. την Πόλη) […] και να την πάλι σ’ ένα καράβι με προορισμό μια σκέτη κουκκίδα» (ὀ.π.). Την ανασφάλεια του Σωκράτη στην Κωνσταντινούπολη την ομολογεί η Έμμα στην Κορνηλία, τη σύζυγο του τραπεζίτη Καραζήση, μαζί με τους δικούς της φόβους: «Αχ, Κορνηλία, τούτη η περιπέτεια στην Οδησσό με τρομάζει. Όλα έγιναν τόσο ξαφνικά! Άρον άρον ξεσηκωθήκαμε από την Κωνσταντινούπολη. Όμορφη πόλη, όμως ο Σωκράτης δεν την ήθελε· φοβόταν τους Τούρκους, κι ας είχαν υποσχεθεί στους Έλληνες ελευθερία» (ό.π.:20). Πάνω στον χρόνο όμως, η Έμμα γράφει στη μητέρα της, «υμνεί» την πόλη, μέσα στην οποία ευημερεί η τριμελής οικογένεια και ανατρέφεται η Νινέτ: «Η Οδησσός είναι αληθινός παράδεισος. Η “Γη της Ἐπαγγελίας”, όπως την ονομάζει ο Σωκράτης». Η ίδια εκθειάζει τον πλούτο και τη φτήνια της αγοράς στην Οδησσό, την εξαιρετική θέση των Γραικών στην πολυπολιτισμική κοινωνία της πόλης, την ανεπτυγμένη παιδεία και την καλλιέργεια των παιδιών: «Είναι μεγάλη πόλη η Οδησσός, έχει πεντακόσιες χιλιάδες κατοίκους, οι πιο πολλοί Εβραίοι, έχει και πολλούς Έλληνες, τριάντα χιλιάδες ψυχές. Έλληνες που έχουν έρθει από παντού. […] Οι Ρώσοι τους εκτιμούν και τους αγαπούν γιατί είναι τίμιοι στις συναλλαγές τους και πολύ φιλόξενοι» (ό.π.:26-27). Ο Έλληνας αποκτά ιδιαίτερη υπόληψη, όταν εκλέγεται ως δήμαρχος της Οδησσού, και η Έμμα απαιτεί από τη μητέρα της σεβασμό για τον γαμπρό της: «Και τώρα, καλή μου μητερούλα, μετά απ’ όλ’ αυτά, μπορείς στις κουβέντες μας να ονομάζεις το γαμπρό σου ο κύριος Τούρκος;» (ό.π.:27)

Και να σκεφτούμε, βέβαια, ότι το ενθουσιώδες αλλά ρεαλιστικό αυτό γράμμα η Έμμα το γράφει το 1912, έτος που πλησιάζει την Οκτωβριανή Επανάσταση (1917). Και η Οδησσός μένει εκτεθειμένη στο χάος, στη σύγχυση. «Ποιος θα το πίστευε πως η καταστροφή θα έφτανε μέχρι την Οδησσό;» παρατηρεί ο τραπεζίτης Νικηφόρος Καραζήσης (ό.π.:39). Έτσι αποφασίζουν πρώτα η οικογένεια Σαρηβαξεβάνη και έπειτα η οικογένεια Καραζήση, χωρίς τον πατέρα, να πάρουν τον δρόμο του επαναπατρισμού, υπακούοντας στην εντολή του Γάλλου Στρατηγού Ντ’ Ανσέλμ να εκκενώσουν την πόλη το 1919. Την ίδια χρονιά η Ελένη της Ανατροπής «έζησε και είδε από τη Νικολάγιεφσκα την αρχή του τέλους του μικρόκοσμου της ομογένειας, που ρίζωσε, δημιούργησε και έλαμψε στην Οδησσό έναν αιώνα. Προγεύτηκε την πραγματικότητα μιας άλλης ανατροπής, της προσφυγιάς, που ουδέποτέ της είχε φανταστεί» (Θέμελης, 2000:497).

Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή: Ομότιμη Καθηγήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης

Βιβλιογραφικές αναφορές

Πρωτογενείς πηγές

Σαρή, Ζ. (1993). Νινέτ. Αθήνα: Πατάκης.

Θέμελης, Ν. (2000). Ανατροπή. Αθήνα: Κέδρος.

[1] Κυβερνήτης της Οδησσού ήταν από το 1878 έως το 1891 ο Γρηγόριος Μαρασλής.