J. Bradford DeLong: «Στον δρόμο προς την ουτοπία»

«Η οικονομική ιστορία δεν έχει ανοσία στην ιδεολογία, κυρίως επειδή οι οικονομικοί ιστορικοί δεν έχουν ανοσία στην ιδεολογία. Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τους ίδιους αριθμούς και δείκτες για να στηρίξει διαφορετικές ερμηνευτικές ιστορίες», γράφει ο Αμερικανός οικονομολόγος, πανεπιστημιακός, πρώην αξιωματούχος του Υπουργείου Οικονομικών, δημοσιογράφος και συγγραφέας J. Bradford DeLong, ο οποίος στο παρόν έργο εξιστορεί τα 140 χρόνια που χωρίζουν το 1870 από το 2010, χρόνια που αποτελούν τη «χρυσή εποχή της ανθρωπότητας». Δύσκολο, αλλά ενδιαφέρον εγχείρημα.

Η

αφήγηση του J. Bradford DeLong είναι ένα συναρπαστικό μείγμα ανθρώπινων ιστοριών, οικονομικών στοιχείων, ιστορικών γεγονότων με οικονομικό αποτύπωμα και καθαρόαιμων πολιτικών στοχασμών. Το βιβλίο διαβάζεται περισσότερο ως μια ιστορία της πολιτικής οικονομίας των τελευταίων 140 χρόνων παρά ως οικονομικό εγχειρίδιο, κι αυτό το κάνει εύκολα προσπελάσιμο. Γιατί επιλέγει όμως το 1870; Είναι το έτος κατά το οποίο «η σκυτάλη της οικονομικής ανάπτυξης διέσχισε τον Ατλαντικό από τη Βρετανία στην Αμερική», έτος κατά το οποίο η έννοια της «παγκοσμιοποιημένης οικονομίας» αποκτά νόημα και μετατρέπεται σε κάτι περισσότερο από την ανάδυση των παγκόσμιων μεταφορών, σε κάτι περισσότερο από τεράστια μεταναστευτικά κύματα και συνεχή βιομηχανική ανάπτυξη.

Τεχνολογίες που αλλάζουν τα πάντα

Ο J. Bradford DeLong θεωρεί την τεχνολογία ως τον μοχλό της ανάπτυξης που γνώρισε η παγκόσμια οικονομία το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Οι οικονομίες των δυτικοευρωπαϊκών και βορειοαμερικανικών κρατών «ριζοσπαστικοποιήθηκαν», όπως αναφέρει, από τεχνολογικές καινοτομίες που εκείνο το διάστημα εμφανίστηκαν φέρνοντας στο προσκήνιο τους σιδηροδρόμους, τα μηχανικά αδράχτια και τους αργαλειούς, τις μεταλλικές πρέσες κι αργότερα το αυτοκίνητο, την κάμερα, το ψυγείο κ.ά. «Μετά το 1870 οι προηγμένες βορειοατλαντικές οικονομίες εφηύραν την εφεύρεση», γράφει κι αφιερώνει αρκετές σελίδες του βιβλίου του για να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο η τεχνολογία πυροδότησε την παγκοσμιοποίηση. Ο DeLong περιγράφει τον καπιταλισμό σαν ένα καμίνι, όμοιο με εκείνα που αποτελούν σύμβολα της Βιομηχανικής Επανάστασης, που καίει συνεχώς από το 1870 παρέχοντας ισχύ στις οικονομίες με διάφορες εντάσεις κατά καιρούς, αλλά χωρίς ποτέ να σβήσει.

Περιδιαβαίνοντας την περίοδο 1870-2010, τοποθετεί στο παζλ τις ψηφίδες που του επιτρέπουν να δει πιο καθαρά τη μεγάλη εικόνα. Κάποιες από τις ψηφίδες αυτές είναι οι επαναστάσεις του 19ου αιώνα στην Ευρώπη, η καθολική ψήφος και τα δικαιώματα των γυναικών, το εργατικό κίνημα και η νομοθεσία, η ισότητα των μαύρων στις ΗΠΑ, η χρηματοδότηση των πολιτικών εκστρατειών και η σχέση χρήματος και πολιτικής εξουσίας, τα εξοπλιστικά προγράμματα κ.ά. Όλα τα παραπάνω είναι πτυχές της πολιτικής οικονομίας που φωτίζονται επαρκώς και η ανάλυσή τους ενσωματώνεται στην κεντρική οικονομική ανάλυση, καθώς σύμφωνα με τον συγγραφέα «η ιστορία τέτοιων διαμαχών για τη δημοκρατία τέμνεται με ενδιαφέροντες τρόπους με την οικονομική ιστορία».

Μπορεί το βιβλίο του J. Bradford DeLong να εδράζεται πάνω στη διαμάχη για τους όρους λειτουργίας της ελεύθερης αγοράς, για το αν δηλαδή η ελεύθερη αγορά μπορεί και πρέπει να ρυθμίζει κάθε άλλο κοινωνικό, πολιτικό ή πολιτισμικό ζήτημα, εντούτοις το μεγαλύτερο τμήμα του αφορά την ανάλυση εκείνων των γεγονότων που προέκυψαν κατά τη διάρκεια των 140 εξεταζόμενων χρόνων και τα οποία αποσυνδέουν, φαινομενικά, το οικονομικό από το πολιτικό. Μόνο έτσι μπορεί να εξηγήσει τις μεγάλες συγκρούσεις του 20ού αιώνα: τη «μεθυστική ιδεολογία του εθνικισμού» που οδήγησε στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη, τη σταλινική δικτατορία στη Σοβιετική Ένωση κ.ά. Για παράδειγμα, θεωρεί πως ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος είναι το αποτέλεσμα της αφύπνισης του εθνικισμού σε διάφορα ευρωπαϊκά κράτη και της σύγκρουσης ανάμεσα στα αριστοκρατικά πολιτικά στρώματα, που ήλεγχαν τη γραφειοκρατία, και τις δυνάμεις της αστικής κι εργατικής τάξης, που κινούσαν τις οικονομίες των ευρωπαϊκών κρατών.

{jb_quote} Ένα συναρπαστικό μείγμα ανθρώπινων ιστοριών, οικονομικών στοιχείων, ιστορικών γεγονότων με οικονομικό αποτύπωμα και καθαρόαιμων πολιτικών στοχασμών. {/jb_quote}

Οι ουτοπίες του 20ού αιώνα

Η ανάλυσή του για τον ναζισμό στηρίζεται κυρίως στην περί «ζωτικού χώρου» θεωρία του Χίτλερ. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, ο παράφρονας του Γ’ Ράιχ πίστευε πως ούτε η οικονομική ανάπτυξη που ευαγγελιζόταν η αναπτυσσόμενη γερμανική βιομηχανία ούτε οι συμφωνίες ειρήνης με τα δυτικά κράτη την επαύριον του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου μπορούσαν να εξασφαλίσουν στη Γερμανία το μέλλον της. Μόνο η προς Ανατολάς επέλαση και η κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας ήταν λύση για τον γερμανικό εθνικισμό.

Για τον συγγραφέα, η άνοδος του φασισμού είναι το αποτέλεσμα παραγόντων που κατέστησαν ανεπαρκή τον «ημιφιλελεύθερο καπιταλισμό» των τριών πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. Η συντριβή της έννοιας της τάξης από την έννοια του έθνους, η αδυναμία των μικρομεσαίων κοινωνικών στρωμάτων να απαγκιστρωθούν από το ανειδίκευτο προλεταριάτο και το κοινοβουλευτικό τέλμα των χωρών της Ευρώπης μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο πυροδότησαν, σύμφωνα με τον J. Bradford DeLong, ακραίες ιδεολογίες. «Ο φασισμός ήταν μια απάτη σε βάρος αφελών, που την υλοποίησαν απατεώνες», γράφει ο Αμερικανός οικονομολόγος.

Τυπικά αμερικανική είναι η ανάλυσή του για την Οκτωβριανή Επανάσταση, τη δημιουργία της Σοβιετικής Ένωσης και την επικράτηση του Στάλιν, ενώ αναμενόμενη είναι η κριτική του για το σοσιαλιστικό «πείραμα». Αν και διακρίνει διαφορές ανάμεσα στον κομμουνισμό που επιχειρήθηκε να αναπτυχθεί στη Σοβιετική Ένωση και το δίδυμο φασισμού/ναζισμού στην υπόλοιπη Ευρώπη, διαφορές κυρίως σε ό,τι αφορά τη θέση του ατόμου μέσα στην ουτοπική κοινωνία προς την οποία στόχευσαν και οι δύο κοσμοθεωρίες, ο συγγραφέας καταλήγει ότι είναι μάταιο πλέον να προσπαθούμε να διακρίνουμε ποια δυστροπία είναι λιγότερο εφιαλτική από την άλλη.

Μετά τους πολέμους, η νέα ουτοπία

Τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου αφορούν τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις των μεταπολεμικών χρόνων. Ο Αμερικανός οικονομολόγος θεωρεί την περίοδο 1938-1973 μια ενιαία όσον αφορά τα οικονομικά χαρακτηριστικά της εποχή – περιλαμβάνει σ’ αυτή και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως φάση της «οικονομικής ανάπτυξης». Τη χαρακτηρίζει «χρυσή εποχή της σοσιαλδημοκρατίας», η οποία αν και συνδυάστηκε με την ισχύ της αγοράς απέφερε σημαντικές βελτιώσεις στα εισοδήματα και την καθημερινότητα των εργαζομένων. Δεν διήρκεσε όμως πολύ.

Ο J. Bradford DeLong επικρίνει τη στροφή της δεκαετίας του 1970 προς τον κεντροδεξιό νεοφιλελευθερισμό, ο οποίος αν και στηρίχθηκε εκλογικά από την πλειοψηφία των ψηφοφόρων στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, κατάφερε να αυξήσει τις περιουσίες κυρίως των ελίτ και μερικών κατηγοριών πολιτών που βρίσκονται γύρω από αυτές τις ελίτ κι όχι της πλειοψηφίας των πολιτών, όπως αρχικά ευαγγελιζόταν. «Ακόμα κι όταν ο κόσμος διαθέτει σε απολύτους όρους περισσότερο υλικό πλούτο από τους γονείς του, η θέα του χάσματος που τον χωρίζει από την αφρόκρεμα θα τον κάνει να ζαλιστεί», γράφει.

Γιατί λοιπόν ο νεοφιλελευθερισμός δεν κατέρρευσε; Γιατί η σοσιαλδημοκρατία δεν επανήλθε για να δώσει διέξοδο στα όνειρα της ασφυκτιούσας ανθρωπότητας; Διότι η δεξιά εκμεταλλεύτηκε την παταγώδη αποτυχία του σοσιαλισμού και τη θορυβώδη κατάρρευσή του, εξηγεί ο J. Bradford DeLong, που διαφωνεί με τη θέση πως ο υπαρκτός σοσιαλισμός ήταν η τελευταία ελπίδα της ανθρωπότητας και ως Αμερικανός είναι αισιόδοξος. Θεωρεί την τεχνολογία και τα εργαλεία διαχείρισης της οικονομίας ως τα σημαντικότερα κληροδοτήματα του 20ού αιώνα, εκτιμάει μάλιστα πως η ανθρωπότητα πραγματοποίησε, κατά τη διάρκεια της περιόδου 1870-2010, άλματα μεγαλύτερα από αυτά που πραγματοποιούσε στο παρελθόν κατά τη διάρκεια αιώνων.

Όσο για το μέλλον, επισημαίνει πως ζητήματα όπως η υπερθέρμανση του πλανήτη και η εμφάνιση του θρησκευτικού φονταμενταλισμού είναι οι μεγάλες προκλήσεις της ανθρωπότητας. Η ουτοπία είναι ακόμα, δυστυχώς, πολύ μακριά.

Στον δρόμο προς την ουτοπία
Η οικονομική ιστορία του 20ού αιώνα
J. Bradford DeLong
μετάφραση: Κωστής Πανσέληνος
Μεταίχμιο
σ. 616
ISBN: 978-618-03-3760-0
Τιμή: 24,40€