Ηράκλειτος: Ο σκοτεινός φιλόσοφος

«Τον κόσμο αυτόν, που είναι ο ίδιος για όλα τα όντα, δεν τον έπλασε κανένας θεός και κανένας άνθρωπος, αλλά ήταν πάντα, είναι και θα είναι αείζωο πυρ, που ανάβει σύμφωνα με ορισμένο μέτρο και όμοια σβήνει»

Κάποτε τον ρώτησαν γιατί δεν μιλά. «Μα, για να μιλάτε εσείς!», απάντησε. Ο Ηράκλειτος, ο άνθρωπος που θεωρείται ως ένας από τους σπουδαιότερους στοχαστές της ανθρωπότητας, ο φιλόσοφος που επηρέασε τη φιλοσοφική σκέψη όσο και ο Πλάτωνας και βρίσκεται στην αφετηρία όλων των μεγάλων φιλοσοφικών ρευμάτων μέχρι και τον 20ό αιώνα, ήταν χαρακτήρας σοβαρός, κλειστός, αυστηρός

κριτής της ανθρώπινης επιπολαιότητας και πνευματικής μετριότητας, ολιγόλογος, εχθρός των ρητορικών σχημάτων, είρων, όχι όμως μισάνθρωπος.

Τον διακατείχε η επιθυμία να βελτιώσει με τη διδασκαλία του το πνευματικό και ηθικό επίπεδο των συγχρόνων του Εφεσίων. Ήταν απόλυτα συγκεντρωμένος και αφοσιωμένος στη σκέψη του, στο έργο του αλλά και στην πόλη του, ζώντας σ’ αυτήν μιαν «ασάλευτη ζωή». Δεν υπάρχουν σαφείς μαρτυρίες για ταξίδια του Ηράκλειτου, ο οποίος φαίνεται ότι δεν ακολούθησε το ρεύμα των Ιώνων πνευματικών ανθρώπων που ήταν όλοι τους πολυταξιδεμένοι. Η παράδοση, μάλιστα, αναφέρει ότι, παρά την πρόσκληση του Δαρείου, δεν επισκέφθηκε την Περσία. Αν και η πολιτική των κυρίαρχων Περσών ήταν φιλική προς τους αριστοκράτες Εφέσιους, ο Ηράκλειτος δεν τους συμπαθούσε καθόλου…

Ο Μεγάλος Εφέσιος

Ο μεγάλος αυτός αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος – που ονομάστηκε και Σκοτεινός…– γεννήθηκε περί το 544 π.Χ. στην Έφεσο, σε αριστοκρατική οικογένεια. Λένε ότι ήταν γιος του Βλύσονα ή σύμφωνα με άλλες πηγές του Ηράκωντα. Η γενιά του ήταν βασιλική και καταγόταν από τον Άνδροκλο, αρχηγό των εποίκων της Ιωνίας και ιδρυτή της Εφέσου, γιο του ένδοξου βασιλιά της Αθήνας Κόδρου. Η οικογένειά του είχε κληρονομήσει το βασιλικό αξίωμα του ιερέα της Ελευσίνιας Δήμητρας, τα μέλη της είχαν τιμητική θέση σε δημόσιες τελετές και αγώνες και φορούσαν την πορφύρα, έμβλημα της βασιλικής τους καταγωγής. Ο Ηράκλειτος, εντούτοις, είχε παραχωρήσει τα προνόμιά του στον αδελφό του περιφρονώντας απόλυτα την έννοια της ηγεμονίας.

Όπως και σε όλον τον ελληνικό χώρα, έτσι και στην Έφεσο είχαν ξεσπάσει σφοδροί πολιτικοκοινωνικοί αγώνες μεταξύ των «αρίστων» (αριστοκρατών), των οπαδών της τυραννίδας και των οπαδών της δημοκρατίας. Ο φιλόσοφος ήταν αντίθετος και στην τυραννίδα και στη δημοκρατία. Μετά την επικράτηση των δημοκρατικών, ο Ηράκλειτος αποσύρθηκε από τη δημόσια ζωή στηλιτεύοντας την περιφρόνησή της απέναντι στην αριστοκρατική παράδοση, τη δίψα για υλικό πλουτισμό και τον ατομισμό και κλείστηκε στον εαυτό του ζητώντας να γνωρίσει την ψυχή του. Θυμωμένος, μάλιστα, ύστερα από την καταδίκη σε εξορία του αγαπημένου του φίλου Ερμόδωρου, απομονώθηκε στον χώρο του περίφημου ναού της Αρτέμιδας κι εκεί «ηστραγάλιζε», έπαιζε δηλαδή κότσια με τα παιδιά! Πέθανε σε ηλικία 60 χρόνων από υδρωπικία. Οι Εφέσιοι, που εκτιμούσαν βαθιά τον συμπολίτη τους, τον τίμησαν με ανδριάντες και κοπή νομισμάτων με τη μορφή του.

Η χρυσή εποχή

Ο Ηράκλειτος πρωταγωνίστησε σε μια μοναδική στην Ιστορία πνευματική εποχή και η παιδεία του ήταν τεράστια: επικοί και λυρικοί ποιητές (Όμηρος, Ησίοδος, Αρχίλοχος), Ίωνες φιλόσοφοι (Θαλής, Αναξιμένης, Αναξίμανδρος), Πυθαγόριοι και Ελεάτες υπήρξαν αντικείμενο των σπουδών του. Νους βαθυστόχαστος και ρηξικέλευθος όμως γύρισε την πλάτη στα φιλοσοφικά – κοσμολογικά σχήματα των συγχρόνων του που αναζητούσαν την «πρώτη ουσία των όντων» και άνοιξε καινούριους, πρωτοφανέρωτους δρόμους στη φιλοσοφική σκέψη. Διατυπώνοντας τη θεωρία του για την αιώνια ροή των όντων ήρθε σε ρήξη με τους Ελεάτες, που έβλεπαν το ον ακίνητο και αμετάβλητο. Τις ιδέες του περιέλαβε ο Ηράκλειτος σε σύγγραμμα με τίτλο «Περί φύσεως», το οποίο κατέθεσε στον ναό της Αρτέμιδος της Εφέσου. Σύμφωνα με τις πηγές, κυρίως του Διογένη του Λαέρτιου, το έργο χωριζόταν σε τρία μέρη: «…εις τε τον περί του παντός (κοσμολογία) και πολιτικόν και θεολογικόν».

Σ’ αυτό το σύγγραμμα (από το οποίο έχουν διασωθεί λίγα αποσπάσματα) εξέθεσε τις ιδέες του με τρόπο αποφθεγματικό, σχεδόν εν είδει χρησμών, με έναν λόγο υποβλητικό, πολυσήμαντο και απόλυτα συνθετικό – πράγμα που τον κατέστησε σχετικά δυσνόητο για τους πολλούς. Λένε ότι, αφού ο Σωκράτης διάβασε το βιβλίο του Ηράκλειτου που του είχε δώσει ο Ευριπίδης, παρατήρησε: «Ό,τι κατάλαβα ήταν υπέροχο, και αναμφίβολα, επίσης, ό,τι δεν κατάλαβα. Αλλά χρειάζεται Δήλιος δύτης για να φτάσει στο βάθος του…».

Ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων

Όπως και οι Ελεάτες, έτσι κι ο Ηράκλειτος έβλεπε τον κόσμο ως ένα ενιαίο σύνολο που ούτε γεννήθηκε ούτε και θα χαθεί – στον αιώνα τον άπαντα! Την ουσία του κόσμου όμως δεν την ταύτιζε με κάποια θεϊκή παρουσία παρά με μιαν νοητική αναγκαιότητα, τον λόγο. Αυτόν τον κοσμικό λόγο τον συνδέει με ένα συγκεκριμένο υλικό στοιχείο, τη φωτιά – κι εδώ πλησιάζει τον ιωνικό τρόπο σκέψης – αλλά λόγω του ότι αυτή βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, σε ασταμάτητο μετασχηματισμό και σε μεταβατική υπόσταση. Από τη φωτιά (με μια σειρά αλλαγών) γεννιούνται όλα τα όντα και σ’ αυτήν επιστρέφουν. Ο κόσμος δεν είναι δημιούργημα κάποιου θεού ή των ανθρώπων. Τίποτα δεν είναι σταθερό, μόνιμο ή ακίνητο αλλά όλα βρίσκονται σε αέναη κίνηση, αλλαγή, μετάλλαξη σε άπειρες καινούριες μορφές… Η αντικειμενική πραγματικότητα παρομοιάζεται με ποτάμι που ρέει αδιάκοπα, χωρίς σταματημό: «Πάντα ρει», «Δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά».

Η φύση, σε πρώτη προσέγγιση, εμφανίζεται ως πεδίο μάχης. Τα πάντα μεταβάλλονται συνεχώς και οι μορφές των πραγμάτων εναλλάσσονται. Η φωτιά, ο πόλεμος και η έρις είναι οι προσφιλείς ηρακλείτειες έννοιες που εκφράζουν την κοσμική αστάθεια και μεταλλαγή. «Ο πόλεμος είναι πατέρας των πάντων και βασιλιάς των πάντων· άλλους τους έκανε θεούς και άλλους ανθρώπους, άλλους δούλους και άλλους ελεύθερους». «Πρέπει να καταλάβουμε ότι ο πόλεμος είναι κοινός, και η δικαιοσύνη είναιέρις· και ότι όλα τα πράγματα γίνονται με έριδα και αναγκαιότητα». Ο πόλεμος είναι η καθολική, δημιουργική και καθοριστική δύναμη.

Σκοπός της γνώσης

Το σύνολο των πραγμάτων, ο κόσμος της εμπειρίας μας είναι μια σύνθεση εντάσεων και μέσα του άρχει ο πόλεμος. Όμως όλες αυτές οι αντιθέσεις συνδυάζονται και δομούνται σε μια σταθερή ενότητα. Απ’ αυτήν τη ροή και την πάλη των αντιθέτων γεννιέται η αρμονία, το κεντρικό σημείο του λόγου που αποτελεί τον νόμο του αιώνιου γίγνεσθαι. Ο λόγος είναι ο κοσμικός νόμος και κάθε κίνηση και αλλαγή σ’ αυτόν πειθαρχεί – ακόμη και το ανθρώπινο λογικό. Η ανθρώπινη ψυχή είναι κι αυτή γέννημα του πυρός, μια εκδήλωσή του, και πεθαίνει όταν μεταβάλλεται σε ύδωρ. Η δημιουργία των ουράνιων σωμάτων ακολουθεί τη διαδικασία της μετατροπής του πυρός και είναι δημιουργήματα των φωτεινών αναθυμιάσεων που βγαίνουν από τη θάλασσα. Το σύνολο των ουράνιων σωμάτων πειθαρχεί κι αυτό στην αυστηρή νομοτέλεια του κοσμικού γίγνεσθαι.

Σκοπός της γνώσης είναι η εύρεση της αλήθειας. Στη διαδικασία αυτή δεν πρέπει να στηριζόμαστε αποκλειστικά στις αισθήσεις μας γιατί αυτές είναι απατηλές. Η σύλληψη και κατανόηση της πρώτης αρχής και αιτίας των όντων ξεκινά από τις αισθήσεις αλλά πρέπει να καταλήξει στον νου…

Η φιλοσοφία του Ηράκλειτου κατέχει κυρίαρχη θέση στην παγκόσμια ιστορία του πνεύματος. Ο Χέγκελ είδε στον Ηράκλειτο τον εμπνευστή της διαλεκτικής του: «Τώρα βλέπουμε επιτέλους στεριά… Δεν υπάρχει ούτε μια πρόταση του Ηράκλειτου που να μην την έχω εντάξει στη Λογική μου».

Διαβάστε επίσης:

ΚΚΕ: Βλέπει παζάρι στα ελληνοτουρκικά πέραν ΑΟΖ και υφαλοκρηπίδας

Μανιφέστο για τη νέα Κεντροαριστερά

Ελληνοτουρκικά: Στο τραπέζι «άνευ όρων» – Η Αθήνα αποδέχθηκε διμερή και εφ’ όλης της ύλης διάλογο