«Με αφορμή τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Αργύρη Εφταλιώτη (1849-1923)» του Παναγιώτη Σκορδά

Ο Αργύρης Εφταλιώτης είναι μια από τις πιο σημαντικές μορφές των Λεσβιακών Γραμμάτων. Μνημονεύεται σε όλες τις λεσβιακές γραμματολογίες, ανθολογείται σε κάθε βιβλίο ή έντυπο Λεσβίων συγγραφέων, η προτομή του κοσμεί κεντρικό δρόμο της γενέτειράς του, Μήθυμνας, το όνομά του έχει δοθεί σε μια σειρά από οδούς όχι μόνο της Μήθυμνας αλλά και της πρωτεύουσας Μυτιλήνης και πολλών χωριών της Λέσβου. Το όνομά του φέρει, επίσης, η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Μήθυμνας.

Έχει, ακόμη, τη θέση του και στα Νεοελληνικά Γράμματα

γενικότερα. Πρωτεργάτης του κινήματος του δημοτικισμού, επηρέασε με τις απόψεις του για τη γλώσσα τούς συμπατριώτες του λογοτέχνες και λογίους, με αποτέλεσμα από πολύ νωρίς η Λέσβος να βρεθεί στην πρωτοπορία του γλωσσικού ζητήματος και το πνευματικό ρεύμα της αποκαλούμενης «Λεσβιακής Άνοιξης» να καταγράψει μια ιδιαίτερα τοπική δυναμική, που γρήγορα απασχόλησε και το ευρύτερο ελλαδικό κέντρο. Κι ενώ μαζί με τον Γιάννη Ψυχάρη και τον Αλέξανδρο Πάλλη πρωταγωνίστησε στο ζήτημα του δημοτικισμού, απέφυγε όμως τις ακρότητες και τις υπερβολές, διατηρώντας πάντα ψυχραιμία, νηφαλιότητα, ευγένεια και καλοσύνη. Η προσφορά και η γενναιοδωρία του αναγνωρίστηκαν από όλους, ακόμα και από τους γλωσσικά αντίθετους.

Η προσφορά του Εφταλιώτη στο γλωσσικό ζήτημα, ο πρωταγωνιστικός του ρόλος στον αγώνα για την καθιέρωση της δημοτικής, η συμμετοχή του στην τριανδρία Ψυχάρης – Πάλλης – Εφταλιώτης, που χάραξε νέους δρόμους στα πνευματικά μας πράγματα, έχει μελετηθεί και το λήμμα «Εφταλιώτης» δεν λείπει από κανένα άρθρο για το γλωσσικό μας ζήτημα. Παρόλο που δεν έχει γραφεί καμιά ειδική μονογραφία για τη γλώσσα του Εφταλιώτη (από όσο γνωρίζω) –καταγραφή στοιχείων και αλλαγών συναρτήσει του χρόνου, λεξιλόγιο, γραμματική, σύνταξη, ομοιότητες και διαφορές με τους άλλους πρώτους δημοτικιστές– εντούτοις η λόγια πλευρά του Εφταλιώτη αξιολογήθηκε πολύ περισσότερο και οπωσδήποτε επαρκέστερα από τον λογοτέχνη και τον πεζογράφο Εφταλιώτη.

Ο Εφταλιώτης έχει τη δική του, προσωπική και ιδιαίτερη κατάθεση στον χώρο της λογοτεχνίας. Στα διηγήματα Νησιώτικες ιστορίες, στη νουβέλα Η Μαζώχτρα και στο μυθιστόρημά του Ο Μανόλης ο Ντελμπεντέρης, παρά την πρώιμη θέση τους στην ιστορία της λογοτεχνίας, παρατηρούμε ότι ο συγγραφέας κάνει χρήση ποικίλων αφηγηματικών τεχνικών, οι οποίες μετατρέπουν τις ιστορίες του νόστου σε ενδιαφέρουσες περιπέτειες της ανθρώπινης ζωής. Ο γενέθλιος τόπος του, η Λέσβος, όπου γεννήθηκε και έζησε παιδί, αλλά και η παιδική του ηλικία, συνιστούν τη μακρινή και συνάμα κοντινή και ανά πάσα στιγμή προσβάσιμη πατρίδα του. Οι μνήμες του τόπου και της ηλικίας τον περιβάλλουν προστατευτικά, τον θερμαίνουν και τον ενισχύουν στην αντιμετώπιση των σκληρών συνθηκών της ξενιτιάς και των επαγγελματικών αναζητήσεων· συγχρόνως, αποτελούν την πλέον γνήσια και σταθερή μονάδα βυθομέτρησης της ευαισθησίας του και της ανθρωπιάς του κι ακόμα, συνυφασμένες καθώς είναι μ’ ένα παρθένο φυσικό περιβάλλον, συμβάλλουν στο να διατηρεί μια άμεση, αδιαμεσολάβητη σχέση με τη φύση, στους κόλπους της οποίας επιχειρεί πραγματικές ή φανταστικές, πάντα καταπραϋντικές, ωστόσο, περιπλανήσεις.

{jb_quote}Στη συνείδησή του το γλωσσικό είχε διαστάσεις εθνικού ζητήματος, πιστεύοντας ακράδαντα ότι η εθνική και πολιτική αναγέννηση θα επιτευχθούν με την επικράτηση της δημοτικής.{/jb_quote}

Στην πεζογραφία του Εφταλιώτη είναι αισθητή η προσωπική εμπλοκή του συγγραφέα, καθώς δεν αρκείται στον απλό σχολιασμό προσώπων, συμβάντων και καταστάσεων αλλά, με μια μέθοδο οιονεί συνειρμική, ανασύρει κοιτάσματα της ζωής του, συμπλέκοντάς τα με τον εκάστοτε θεματικό πυρήνα του κειμένου του. Και έτσι, καθώς χτίζει τον λογοτεχνικό του κόσμο με ελάχιστα υλικά, διακρίνεται από μια νοσταλγική και πικρή εξομολογητική διάθεση, προσθέτοντας σ’ αυτά τα λιτά πεζογραφήματά του την ανάγκη του για έκφραση, έκθεση και επικοινωνία. Όπως σημειώνει ο Ξενοφών Λευκοπαρίδης, «πολλά πεζογραφήματα του Εφταλιώτη μπορούν να διαβαστούν με συγκινημένη συμπάθεια και αν οι πολύ φανεροί μορφωτικοί σκοποί ζημιώνουν την καθαρά καλλιτεχνική ουσία του έργου του, αποκαλύπτουν όμως μια ψυχή σεμνή, αγνή, καλλιεργημένη, ολότελα δοσμένη στον πόθο ν’ απαλλάξει το έθνος από τα στίγματα του ραγιαδισμού και της ξενομανίας και να του εμπνεύσει αγάπη για τις παραδόσεις του και συνείδηση αξιοπρέπειας και λευτεριάς».

Ο Εφταλιώτης ξενιτεύτηκε νωρίς (το 1867, σε ηλικία μόλις 18 ετών), μετακινήθηκε σε πολλές πόλεις του εξωτερικού, άλλαξε επαγγέλματα, δεν έκοψε όμως ποτέ τους δεσμούς με τον γενέθλιο τόπο και τους συμπατριώτες του. Ζει έξω αλλά συνεχώς τον απασχολεί το «μέσα», το υποδουλωμένο νησί του και η χώρα του, που δοκιμάζεται από αποτυχημένα πολεμικά γεγονότα και δυσμενείς οικονομικές εξελίξεις. Γρήγορα θα μπει στον αγώνα για την καθιέρωση της δημοτικής και η «Ιδέα» θα σημαδέψει όχι μόνο το έργο του, αλλά και ολόκληρη τη ζωή του. Θα αφιερωθεί ολοκληρωτικά, ψυχικά και πνευματικά, αφού στη συνείδησή του το γλωσσικό είχε διαστάσεις εθνικού ζητήματος, πιστεύοντας ακράδαντα ότι η εθνική και πολιτική αναγέννηση θα επιτευχθούν με την επικράτηση της δημοτικής.

Τα σχόλια του αφηγητή στα λογοτεχνικά έργα, τα βιβλιοκριτικά κείμενα, τα δοκιμιακά άρθρα, τα προλογικά σημειώματα των βιβλίων του, η δημοσιευμένη αλληλογραφία του, όλα μαζί και το καθένα ξεχωριστά καταδεικνύουν και αποδεικνύουν ότι η ιδεολογία του δημοτικισμού, μετασχηματισμένη μέσα από την ιδιοσυστασία του Εφταλιώτη και επενδυμένη συναισθηματικά από τη νοσταλγία της μακρινής μητέρας πατρίδας, ανάγεται σε εθνικό στοιχείο, σε πρωταρχική και κύρια αξία, σε αγάπη και χρέος. Αυτή η αξία και αυτό το χρέος κατευθύνουν όχι μόνο τις λογοτεχνικές του επιλογές και τις πνευματικές του αναζητήσεις, αλλά πυροδοτούν την ύπαρξή του και σφραγίζουν όλη του τη ζωή.

Ο σεμνός και μειλίχιος Εφταλιώτης, με την αφηγηματική του δύναμη και δεξιοτεχνία, με την τέλεια αξιοποίηση των λαϊκών γλωσσικών στοιχείων, με τη λεπτή γλωσσική του αίσθηση, υπήρξε πνευματική προσωπικότητα από τις πιο σημαντικές των Γραμμάτων μας. Το έργο του, πολύπλευρο, πολυπρισματικό και πρωτοπόρο, αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της γλωσσικής και λογοτεχνικής μας γραμματείας.

Η γενέθλια γη του, Μήθυμνα (Μόλυβος), η Λέσβος ευρύτερα αλλά και ολόκληρη η χώρα μας με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από τον θάνατό του θυμούνται και τιμούν τη μεγάλη του παρακαταθήκη.

[Ο Παναγιώτης Σκορδάς είναι εκπαιδευτικός, δρ Νεοελληνικής Φιλολογίας.]

1. Αυτοβιογραφικό 2. Χειρόγραφο γράμμα του Αργύρη Εφταλιώτη προς τη μητέρα του