Μιχάλης Παπαδόπουλος: «Πρόσφυγες και εκπαίδευση»

Η έκδοση είναι επιμελημένη, λιτή, αλλά και καλαίσθητη. Είναι από τα βιβλία που τα «συμπαθείς» με το που τα πιάνεις στα χέρια σου και τα «αγαπάς» όταν, στη συνέχεια, τα διαβάσεις. Και ο συγγραφικός λόγος είναι λιτός, χωρίς περιττές περιφράσεις και άχρηστα στολίδια, όπως ακριβώς τον απευθύνει και στην προφορική εκφορά του, ιδιαίτερα τη δημόσια, ο πάντοτε μετρημένος, σοβαρός και ευπρεπής πρώην Πρύτανης του ΑΠΘ, Μιχάλης Παπαδόπουλος. Είναι λόγος προσεγμένος, γραμμένος με φροντίδα και γνώση. Λόγος που αποκαλύπτει

Το βιβλίο αριθμεί περίπου 150 σελίδες και δομείται σε τέσσερα επιμέρους κεφάλαια, με περιεχόμενο και διάταξη της ύλης που τα κάνει να είναι συναφή και συγκοινωνούντα, διαβάζεται ευχάριστα και η επίγευση που αφήνει στον αναγνώστη δικαιώνει τον συγγραφέα, που το αφιερώνει «Στους πρόσφυγες γονείς μου, αντίδωρο» και για τους οποίους γράφει, στο τέλος του σύντομου προλόγου του, πως κίνητρό του στην επιλογή για το θέμα του βιβλίου αυτού ήταν «…η οδύσσεια που έζησαν και διηγήθηκαν οι πρόσφυγες γονείς μου και τα βιώματα των παιδικών μου χρόνων, που σημαδεύτηκαν από τα απόνερα της προσφυγιάς». Το βιβλίο, στο σύνολό του, το διατρέχει εμφανώς η ενσυναίσθηση του συγγραφέα για το δράμα των προσφύγων και το ιστορικό χρέος αναγνώρισης της προσφοράς τους στη ζωή και στην εξέλιξη του τόπου όπου εγκαταστάθηκαν.

Ο Μιχάλης Παπαδόπουλος με τον συνοπτικό, συγχρόνως όμως και περιγραφικό, γραπτό λόγο του, στη ροή του περιεχομένου του βιβλίου:

– Επισημαίνει την αξία της βασικής εκπαίδευσης, στο δημοτικό σχολείο, με την καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση του «υπόβαθρου» του χαρακτήρα των παιδιών και την «εμφύτευση» αξιών και πεποιθήσεων που θα τα συνοδεύουν στην υπόλοιπη διαδρομή της ζωής τους.

– Ανατρέχει στην ιστορία της ίδρυσης του πρώτου σχολείου στην Ελλάδα (Τριπολιτσά, 1822), αναδιφεί στις συνταγματικές διεργασίες καθορισμού του εκπαιδευτικού συστήματος στη χώρα (Συντάγματα 1822, 1823, 1827), παρακολουθεί τις εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις παράλληλα με τις πολιτικές εξελίξεις και τις κυβερνητικές μεταβολές (Όθων-Βαυαροκρατία, Τρικούπης, Θεοτόκης, Βενιζέλος) και πλέκει το εγκώμιο κορυφαίων παιδαγωγών (Γληνός, Τριανταφυλλίδης, Κουντουράς, Δελμούζος).

– Περιγράφει την κατάσταση (πολιτική, οικονομική, κοινωνική) στην οποία βρισκόταν η χώρα, όταν κλήθηκε να υποδεχθεί το κύμα των προσφύγων από τον Πόντο και τη Μικρά Ασία. Παραθέτει αριθμητικά στοιχεία για την πληθυσμιακή της ανασύνθεση, την οικονομική δυσπραγία με τα συναπτά εξωτερικά δάνεια και τους εξοντωτικούς όρους των σχετικών συμβάσεων, καθώς και το κλίμα διαρκούς πολιτικής αστάθειας (με αλλεπάλληλες γενικές εκλογές, πραξικοπήματα, δικτατορία κ.λπ.) που επικράτησε στα πρώτα χρόνια της εγκατάστασης των προσφύγων.

– Καταγράφει συνοπτικά τους λόγους που προκάλεσαν την εθνική τραγωδία, στηλιτεύει τη στάση των Μεγάλων Δυνάμεων και τον υπονομευτικό τους ρόλο, αλλά δεν παραλείπει να καυτηριάσει και την αρχική στάση της ελληνικής κυβέρνησης, που με τον νόμο 2870/1922 «Περί της παρανόμου μεταφοράς προσώπων ομάδων ερχομένων εις ελληνικούς λιμένας εκ της αλλοδαπής» επιχείρησε να σφραγίσει τις πύλες εισόδου στη χώρα απέναντι στον ίδιο τον ελληνισμό, που ψυχορραγούσε στις πανάρχαιες εστίες της Ανατολής.

– Καταχωρίζει γραπτές μαρτυρίες επωνύμων (Μοργκεντάου, Μάνος κ.ά.) για τις άθλιες συνθήκες μεταφοράς των προσφύγων (όσων επέζησαν των διωγμών), συμπληρώνοντας πως παρόμοιες εικόνες αναβιώνουν και σήμερα, καθώς το προσφυγικό και η μετανάστευση, παγκοσμίως, δημιουργούν έναν πληθυσμό «αναγκαστικά εκτοπισμένων» που πλησιάζει τα 100 εκατομμύρια.

– Ιχνηλατεί την κρατική προσπάθεια να αντιμετωπιστούν τα αρχικά μείζονα προβλήματα των προσφύγων: η στέγαση, η εύρεση εργασίας και η εκπαίδευση των παιδιών. Τονίζει τη συμβολή της Επιτροπής Αποκαταστάσεως Προσφύγων (Ε.Α.Π.), αλλά και τη βοήθεια που προσφέρθηκε από άλλες χώρες και διεθνείς οργανισμούς. Σχολιάζει την κατηγοριοποίηση των προσφύγων σε «αστούς» και «αγρότες» και την αντίστοιχη μεταχείρισή τους από το κράτος και καταχωρίζει τέσσερις μικρές σχετικές μαρτυρίες προσφύγων, με πιο συγκλονιστική μιας γυναίκας που αναθυμάται: «Δεν ήταν, παιδί μου, ούτε το σπίτι σπίτι, ούτε η ζωή ζωή. Πολλά τραβήξαμε. Αλλά ήταν τυχερό να ζήσουμε. Ποιος περίμενε να ζήσει...».

{jb_quote} Μην υποτιμάτε τη δεινή συγγραφική ικανότητα και τη λόγια γραφή για κάποιον που σπούδασε τα «ψυχρά» Μαθηματικά και την «απρόσιτη» Φυσική. {/jb_quote}

– Περιγράφει τη δεινή κατάσταση παροχής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης με σχολεία-παράγκες, κακές συνθήκες υγιεινής, μηδενικό εκπαιδευτικό εξοπλισμό, προνομιούχους μαθητές αυτούς που κάθονταν κοντά στην ξυλόσομπα στο κέντρο της αίθουσας, συσσίτια στην αυλή. Λιγοστοί δάσκαλοι, άλλοι σπουδαγμένοι, άλλοι αυτοδίδακτοι, πολλοί από αυτούς πρόσφυγες και οι ίδιοι και που αρκούσε (για να διδάξουν) η μαρτυρία συγχωριανών τους ότι «ναι, τον γνωρίζω από την πατρίδα, αυτός ήξερε γράμματα». Δάσκαλοι ταλαίπωροι, που εξασφάλιζαν την επιβίωση της οικογένειάς τους αξιοποιώντας το δέλεαρ που προσέφερε ο επιχώριος Δήμος «εις έκαστον διδάσκαλον παραχωρείται ανεξόδως κατοικία και δυο στρέμματα καλλιεργησίμου γης προς επικαρπίαν του», καθώς και το επιμίσθιο της αύξησης 0,4% επί του μισθού του για κάθε παιδί που ο δάσκαλος θα προσείλκυε στο σχολείο. Γιατί, βέβαια, σημαντικός αριθμός παιδιών δεν πήγαινε στο σχολείο ή διέκοπτε τη φοίτηση για λόγους οικονομικούς. «Εγώ πήγα δυο χρόνια σχολείο, ύστερα πήγα λιγάκι στο ράψιμο, 13 χρονών μ’ αρραβωνιάσανε», μια μαρτυρία. Και μια άλλη, «Δεν πήγα πολλά χρόνια σχολείο. Αρρώστησε η μάνα μου, εγώ ήμουν η πιο μεγάλη και ήμουν απαραίτητη να κάτσω στο σπίτι για να μεγαλώσω τα παιδιά».

– Τροχιοδρομεί το εκκρεμές στο οποίο κινήθηκε ο τρόπος που υποδέχτηκε τους πρόσφυγες ο γηγενής πληθυσμός, από το ένα άκρο, της επιφυλακτικότητας που έφτανε στα όρια της αντιπροσφυγικής υστερίας, μέχρι το άλλο άκρο, με μαρτυρίες προσφύγων που μνημονεύουν με ευγνωμοσύνη τη στήριξη που τους πρόσφεραν οικογένειες γηγενών. Ασφαλώς, όμως, η ζυγαριά κλίνει στη μεριά της γενικής εχθρότητας προς το προσφυγικό στοιχείο, μια πληγή που πήρε αρκετά χρόνια για να επουλωθεί. Στη διαμόρφωση αυτής της σχέσης μεταξύ τους έπαιξαν σημαντικό ρόλο, η ρευστή πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα (βενιζελικοί, αντιβενιζελικοί), καθώς και ο Τύπος, που φιλοξενούσε πρωτοσέλιδα δηλητηριώδη άρθρα, όπως: «Το σύμβολον της παλαιάς Ελλάδος εκπορθείται και βεβηλώνεται από την προσφυγικήν αγέλην» (Γεώργιος Βλάχος στην Καθημερινή, 1928).

– Αποτιμά την ευεργετική επίδραση που είχε μεσομακροπρόθεσμα ο (βίαιος και αναγκαστικός, κατά τα άλλα) ερχομός των προσφύγων σε πολλούς τομείς της ελληνικής κοινωνίας, παρά τις αρχικές πολύ δύσκολες συνθήκες υποδοχής και εγκατάστασής τους στη χώρα. Είναι πλέον αναγνωρισμένη και ιστορικά επιβεβαιωμένη η τεράστια συμβολή των προσφύγων στην αναθέρμανση της εθνικής οικονομίας, με την ενίσχυση όλων των τομέων της (βιομηχανία, εμπόριο, κτηνοτροφία, γεωργία κ.λπ.), όχι μόνο με τον εμπλουτισμό του εργατικού δυναμικού, αλλά και με την τεχνογνωσία, το ανήσυχο και δημιουργικό πνεύμα και τις νέες επιχειρηματικές δραστηριότητες που εισήγαγαν στην Ελλάδα. Και, ασφαλώς, υπήρξε μέγιστη η εθνική συμβολή τους, αφού αναδιαμορφώθηκε δραστικά η αναλογία του ελληνικού πληθυσμού έναντι του αλλοδαπού, στον μέχρι τότε συνολικό πληθυσμό της χώρας. Ήταν, όντως, καταλυτική και εθνικά σωτήρια η αριθμητική προσθήκη του μεγάλου αυτού προσφυγικού κύματος στην ομογενοποίηση και τη συνεκτική συναρμολόγηση του εθνικού μας κορμού, έκτοτε.

– Αναφέρεται στη δύσκολη φάση της ενσωμάτωσης του προσφυγικού στοιχείου με το γηγενές, αφού υπήρχε ένα χάσμα μεταξύ τους στη γλώσσα και, γενικά, στην κουλτούρα, καθώς και διάφορες τριβές στην καθημερινή συμβίωση. Τελικά, όμως, όταν στα χρόνια που ακολούθησαν βρέθηκαν, πρόσφυγες και γηγενείς, στα ίδια χαρακώματα σε περιόδους πολέμου, αλλά και σε κοινούς αγώνες σε περιόδους ειρηνικές, επιτεύχθηκε η προσέγγιση, η αφομοίωση και η ενοποίηση των δυο συνιστωσών, γεγονός που ο συγγραφέας το χαρακτηρίζει ως «το μεγαλύτερο επίτευγμα του νεοελληνικού κράτους».

– Επιλέγει δυο προσφυγικούς συνοικισμούς, την Καλαμαριά στη Θεσσαλονίκη και τη Νέα Ιωνία στην Αττική, για να περιγράψει την κατάσταση που διαμορφώθηκε στην εκπαίδευση των παιδιών στις περιοχές αυτές με τον ερχομό των προσφύγων, παράλληλα με την εξέλιξη στους υπόλοιπους τομείς της επιτόπιας ζωής (συνθήκες εγκατάστασης, στέγασης, διαβίωσης, εργασίας-απασχόλησης, δημιουργίας υποδομών, συμβίωσης με τον γηγενή πληθυσμό). Επισημαίνει ομοιότητες και διαφορές και αιτιολογεί τους αποκλίνοντες ρυθμούς ανάπτυξης και υστέρησης της Καλαμαριάς έναντι της Νέας Ιωνίας.

Στον σύντομο επίλογό του, ο συγγραφέας αποδίδει τιμή στην ελληνική οικογένεια που στάθηκε όρθια η ίδια, αλλά κράτησε όρθια και την πατρίδα σε δύσκολες περιόδους και κλείνει με Σεφέρη: «Φώναξε τα παιδιά να μαζέψουν τη στάχτη και να τη σπείρουν. Ό,τι πέρασε, πέρασε σωστά».

Και μια προσωπική μου σκέψη-διαπίστωση-σύσταση, αφού έχω διαβάσει-μελετήσει και τα πέντε βιβλία που έχει συγγράψει μέχρι τώρα ο πρώην Πρύτανης του ΑΠΘ: Μην υποτιμάτε τη δεινή συγγραφική ικανότητα και τη λόγια γραφή για κάποιον που σπούδασε τα «ψυχρά» Μαθηματικά και την «απρόσιτη» Φυσική και, στη συνέχεια, στο επίκεντρο της επαγγελματικής και επιστημονικής του σταδιοδρομίας, τα εφάρμοσε στη Στατική και στην Αντοχή των Δομικών Υλικών και τα δίδαξε για πολλά χρόνια σε φοιτητές / μελλοντικούς επιστήμονες. Άλλωστε, γιατί η ενσταλαγμένη αριθμητική λογική, η ευταξία των αριθμών μέσα στην εσωτερική εντροπία των πράξεων, η υπολογιστική ακρίβεια, η λυσιτέλεια της επαγωγικής μεθόδου και τόσα άλλα εργαλεία που προσφέρει η Λογική, δεν είναι τάχα χρήσιμα εφόδια –αν όχι απαραίτητα– για να συγγράψει κάποιος έργα, όπως αυτά τα πέντε «λογοτεχνικά παιδιά» του Μιχάλη Παπαδόπουλου;

[Ο Γιώργος Λυσαρίδης είναι πρ. Γενικός Γραμματέας Υπουργείου Μακεδονίας-Θράκης.]

Πρόσφυγες και εκπαίδευση
Καλαμαριά και Νέα Ιωνία Αττικής (1919-1930)
Μιχάλης Παπαδόπουλος
Επίκεντρο
σ. 160
ISBN: 978-618-204-360-8
Τιμή: 9,00€